natuur, toerisme en recreatie kunnen ech
ter in dergelijke regio's evenmin een
nieuwe bron van inkomen en werkgele
genheid vormen. Een enkele liefhebber
van de moderne landschapsbouw zal de
streek mogelijk nog eens door trekken,
maar het is nauwelijks te verwachten dat
de stedeling van de 21e eeuw op grote
schaal het strakke lijnenspel van de stede
lijke omgeving zal verlaten om zich te ver
pozen in het door moderne vormgeving
bepaalde landschap. Als de ruimtelijke in
richting van het landelijk gebied wordt
aangepast aan de eisen van een groot
schalige landbouw die tegen wereld
marktprijzen agrarische bulkgoederen
kan produceren, dan zullen veel dorpen
hun economische bestaansbasis verliezen
en vervallen tot gehuchten of geheel ver
dwijnen. Niet alleen de vergrijzing zal dus
leiden tot uitholling van de voorzieningen
en aantasting van het leefklimaat op het
platteland.
Landbouw moeilijk te combineren
met toerisme
Het voorgestane landbouwbeleid kan mis
schien veiligstellen dat het aandeel van de
landbouw in de nationale productie voor
lopig nog gelijk blijft, maar een conse
quente uitvoering van dat beleid zal ver
gaande gevolgen hebben voor natuur en
landschap en voor het behoud van het cul
turele erfgoed als gunstige factor bij loka-
tiekeuzen. De Nota wijst er dan ook op dat
het steeds moeilijker lijkt te worden om de
agrarische bedrijfsvoering te combineren
met andere functies van het landelijke ge
bied, zoals natuur, landschap, recreatie en
toerisme. Aan de opmerking dat de ruim
telijke inrichting van het landelijke gebied
een zeer zorgvuldige afweging van belan
gen zal blijven vragen, wordt echter geen
nadere uitwerking gegeven. Die zorgvul
dige afweging van belangen kan alleen tot
stand komen als er een samenhangende
visie wordt ontwikkeld ten aanzien van de
toekomstige functies van het landelijke ge
bied. Zeker op dit punt is het te betreuren
dat de Vierde Nota op zo veel plaatsen de
uitwerking van het beleid doorschuift naar
sectomota's. De samenhang in het beleid
ten aanzien van de landelijke gebieden
dreigt daardoor verloren te gaan. De on
derstaande opmerkingen over ontwikke
lingen in de landbouw bedoelen dan ook
aan te zetten tot een discussie die vooraf
moet gaan aan de formulering van een sa
menhangende visie op de toekomstige in
richting van het landelijke gebied.
Massaproduktie is behoud cultureel
erfgoed
Voor het behoud van het culturele erfgoed
in de landelijke gebieden zijn een welva
rende boerenstand en een leefbaar platte
land onmisbaar. Het huidige landbouwbe
leid voorziet niet in de handhaving van die
randvoorwaarden. Maar is er reden om de
toekomst van de Nederlandse landbouw
zo zeer afhankelijk te maken van de pro
ductie van massagoederen tegen wereld
marktprijzen? In veel opzichten verkeert
de Nederlandse landbouw in een ongun
stige concurrentiepositie. Dat wordt niet
alleen bepaald door het klimaat en de on
gunstige indeling van de cultuurgrond.
Ook het feit dat de landbouwgrond in Ne
derland ligt ingeklemd tussen dichtbe
woonde en intensief gebruikte gebieden,
werkt ongunstig uit in een naar verhouding
hoge grondprijs en hoge milieueisen. Door
een grootscheepse herinrichting van het
landelijke gebied kunnen die ongunstige
factoren niet worden weggenomen. Hoog
uit tijdelijk zal in Nederland massaproduk
tie tegen wereldmarktprijzen mogelijk zijn.
Het is dan ook twijfelachtig of grootscha
lige herinrichting van het landelijke ge
bied een verantwoord middel is om dat
tijdelijke voordeel te behalen. Is de
schade aan het culturele erfgoed en een
aantrekkelijke en afwisselende woonom
geving daarvoor niet te groot?
Traditioneel heeft de kracht van de Ne
derlandse landbouw steeds gelegen in het
voortbrengen van kwaliteitsprodukten.
Met name door de nabijheid van de steden
waren de Nederlandse boeren in staat risi
co's te spreiden en in te spelen op de
snelle wisselingen van vraag en aanbod op
de stedelijke markt. Daarnaast heeft het
streven om met een kwalitatief goed pro-
dukt op de markt te komen geleid tot een
hoog ontwikkeld vakmanschap. Het lijkt
dan ook vanzelfsprekend dat de Neder
landse landbouw zijn kracht niet moet zoe
ken in de vervaardiging van massagoede
ren tegen wereldmarktprijzen, maar in
specialisatie op hoogwaardige produkten.
De afgelopen decennia heeft de Neder
landse landbouw voorop gelopen in het
proces van schaalvergroting en kostprijs
verlaging. Zowel de boerenstand als de
schatkist hebben daarvan geprofiteerd.
Nu de markt voor veel produkten verza
digd raakt en een verdere intensivering
steeds meer strijdt met de strenger wor
dende milieu-eisen, moet de noodzaak van
een koersverandering worden onderkend.
Niet alleen de werkgelegenheid in de
landbouw en in de verwerking van de
landbouwprodukten zal daardoor toene
men, ook de leefbaarheid van het platte
land is gediend met een dergelijke ont
wikkeling.
Toerisme
Recreatie en toerisme kunnen onder die
omstandigheden zorgen voor aanvullende
inkomsten en werkgelegenheid. Gezien
de vergrijzing die Nederland te wachten
staan, zal er een toenemende behoefte be
staan aan voorzieningen voor ouderen. De
levensfase waarin ouderen verkeren,
brengt met zich een afnemende mobiliteit
in lichamelijk en ruimtelijk opzicht. De be
hoefte aan recreatieve en toeristische
voorzieningen op minder grote afstand van
de woonplaats zal daardoor in dekomende
decennia toenemen. In dit opzicht bieden
de landelijke gebieden met hun dorpen en
kleine steden, met hun kastelen en buiten
plaatsen zo veel afwisseling en kwaliteit
dat nog jarenlang in deze groeiende vraag
kan worden voorzien.
Theoretisch is zo'n gedachtengang mak
kelijk te onderbouwen, maar meestal is het
makkelijker om een voorspoedige ontwik
keling achteraf te verklaren dan vooraf te
Reestland bij Den Buizen (Avereest). Dit landschap wordt beschermd door toepassing van de Relatie-nota (foto Overijssels Landschap).
