Locaalspoorwegmaatschappij Enschede
- Oldenzaal: lijn Enschede - Oldenzaal, ge
opend in 1890
Noord Ooster Locaal Spoorweg (NOLS):
lijnen Zwolle - Coevorden, geopend in
1903/1905, en Zwolle - Mariënberg - Al
melo, geopend in 1906
Ahaus Enscheder Eisenbahn Cesell-
schaft: lijn Ahaus - Enschede, geopend in
1903
Nederlandsch - Westfaalsche Stoom
tram Maatschappij: lijnen Oldenzaal - De
nekamp en Oldenzaal - Gronau, beide ge
opend in 1903
Locaalspoorweg Maatschappij Neede -
Hellendoom (NH): lijn Neede - Hellen-
doom, geopend in 1910
Locaalspoorweg Maatschappij Deventer
- Ommen, geopend in 1910
station te Hengelo (O., 1902). Dit imposante
gebouw - in eclectische stijl - was voor
rekening van de Staat der Nederlanden
gebouwd en werd slachtoffer van een
bombardement in de Tweede Wereldoor
log (1944).
Het architectonisch gezien belangrijkste
stationsgebouw in Overijssel uit de peri
ode 1850-1940, dat van Zwolle, bestaat ge
lukkig nog wel. Dit station - eveneens in
eclectische stijl - werd gebouwd in 1868 in
het kader van de eerste Staatsaanleg
(klasse I). Het is, tezamen met het oor
spronkelijke gedeelte van de overkapping
(de oudste nog bestaande zg. sikkelspant-
constructie in Nederland!) op de rijksmo
numentenlijst geplaatst. Dit is (nog?) niet
het geval met het uit 1920 daterende sta
tion van Deventer met ziin rationele vnrm-
staande station op losse schroeven kwam
te staan. Dit was o.a. het geval met die in
Delden en Goor (beide uit 1865, ontworpen
door de bouwkundige K. H. van Brederode
en gebouwd op kosten van de Staat).
'Kaalslag' kon hier echter - mede op aan
drang van de Bond Heemschut en met
krachtige steun van de betreffende ge
meente - worden voorkomen.
Station Vroomshoop gered
Andere stations, die aan sloop ontkwa
men, zijn Holten (1886), Dalfsen (1902,
arch. Ed. Cuypers) en Vroomshoop (1905).
In het laatste geval hebben samenwer
kende organisaties en de gemeente Den
Ham zich voor het behoud ervan ingezet.
Toen de onderhandelingen met een se
rieuze gegadigde geen succes hadden
werd in september 1986 het gevaar voor
sloop zó acuut, dat alleen nog bliksemac
ties (o.a. in de vorm van een telegram van
de gemeente aan de hoofddirectie van de
Nederlandse Spoorwegen) het gebouw
konden redden. Spoedig daarna werd een
nieuwe gegadigde gevonden, die vanaf
voorjaar 1987 het gebouw met zijn gezin
bewoont en de benedenverdieping als
atelierruimte gebruikt. Deze familie heeft
met bewonderenswaardig doorzettings
vermogen het gebouw zowel in- als uit
wendig vrijwel geheel opgeknapt. Het
staat er nu weer stralend bij, is een sieraad
voor de omgeving en heeft een positief ef
fect op het verblijfsklimaat in en om het
nieuwe stationsgebouwtje, dat in de on
middellijke omgeving van het oorspronke
lijke gebouw door de Nederlandse Spoor
wegen is neergezet.
Station Holten blijft
Gered en in goede handen is ook het voor
malige stationsgebouwtje te Heino (1881),
een heel aardig gebouw en fraai gelegen.
De aan dezelfde lijn (Zwolle-Almelo) gele
gen stations Nijverdal en Wierden zijn ver
loren gegaan. Rijssen (1888) is behouden
gebleven en normaal in gebruik bij NS. Het
aan de voet van de Holterberg gelegen
stationnetje van Holten (1888) zou worden
afgebroken, maar de Directie van de NS
heeft recent besloten het toch te laten
staan.
Bet station Goor, naar een olieverfdoek van Maarten 't Hart.
Eclectische stijl
Het caleidoscopische beeld van de spoor
wegexploitatie vóór 1937 komt tot uiting in
de diversiteit van de vormgeving van de
stations, die per maatschappij verschilt.
Belangrijke stationsgebouwen uit de peri
ode van de 'jongere bouwkunst' lagen aan
de lijn Almelo - Salzbergen, thans onder
deel van de internationale lijn Hoek van
Holland/Schiphol - Hannover (Du.). Eerst
genoemd traject was speciaal ontworpen
voor de aanvoer van kolen uit Duitsland
ten behoeve van de Almelose textielindus
trie. Vooral de stations van Almelo, Bome
en Oldenzaal waren architectuurhistorisch
van belang. Almelo werd afgebroken in
1882 of 1883, Oldenzaal in 1957; beide wa
ren opgetrokken in zg. vakwerkbouw. Het
in eclectische stijl ontworpen en uitge
voerde station van Bome viel pas in 1975
aan de slopershamer ten offer.
Eveneens waardevol was het door ar
chitect G. W. van Heukelom ontworpen
geving (architect H. Menalda van Schou
wenburg).
Ten gevolge van de huidige, uiterst rati
onele bedrijfsvoering bij de Nederlandse
Spoorwegen werden in het recente verle
den enkele lijnen met opheffing bedreigd.
Zo is erover gedacht de lijnen Zwolle -
Almelo en Almelo - Mariënberg te sluiten.
Deze plannen konden worden voorkomen,
maar toen dreigden efficiencymaatregelen
op het gebied van de personele bezetting
hun tol te gaan eisen. Lijnen werden geau
tomatiseerd, waardoor het met de hand
bedienen van spoorbomen, seinpalen en
wissels tot het verleden ging behoren en
de daartoe strekkende apparatuur over
bodig werd en verloren dreigde te gaan.
Bovendien werd de kaartverkoop op be
paalde stations gereduceerd tot de meest
drukke uren, zodat de full-time functie van
het betreffende gebouw kwam te verval
len en gezocht werd naar andere, minder
onderhoud vereisende voorzieningen,
waardoor het voortbestaan van het be-
Station Vriezenveen afgebroken
Overigens leverden de inspanningen tot
behoud van stations niet altijd succes op:
zo werd dat van Vriezenveen (1905) helaas
afgebroken (1986).
De vooruitzichten voor de stationsge
bouwen in Overijssel, die behoren tot de
categorie 'jongere bouwkunst', lijken rede
lijk gunstig. Dat geldt ook voor een opmer
kelijke constructie als de Hoge Spoorbrug
in Zwolle (1883). Deze voetbrug van weiij
zer met een vormgeving, die uniek is in
Nederland (lensbogen!), wordt in haar
voortbestaan bedreigd. De kansen op be
houd lijken thans redelijk gunstig. Maar zo
lang er geen zekerheid is blijft de Bond
Heemschut zeker alert!
De heer Z. Kolks is lid van de provinciale
commissie van Heemschut Overijssel. De
heer H. Hoestra is lid van Heemschut en
het Cuypers genootschap en bestuurslid
van de Stichting tot Behoud van Spoorweg
stations in Oost-Nederland.
Heemschut, november-december 1988 29
