Middeleeuws
beeldhouwwerk
blootgelegd
JAN ERFTEMEIJER
Kraagsteen, een baardige apostel voorstellend, (zie afbeelding 1 in artikel)
Bij restauratiewerkzaamheden aan de Hervormde Kerk te Buurmalsen (Gelderland) zijn
acht laatgotische kraagstenen blootgelegd. Lange tijd waren zij bedekt onder dikke
kalklagen, die de voorstelling geheel aan het oog onttrokken. Enkele van deze beeld
houwwerken zijn van opmerkelijk hoge kwaliteit. Bovendien zijn belangrijke resten van
de oorspronkelijke polychromie bewaard gebleven.
In tal van middeleeuwse kerken in ons land zijn nog de oorspronkelijke kraagstenen
bewaard gebleven. Verreweg de meeste stammen uit de late gotiek. Men kan ze om
schrijven als uit het muurwerk of uit de pijlers naar voren stekende stukken steen,
waarop het ondereinde van een rib of boog rust. Meestal zijn deze 'consoles' - zoals ze
ook wel genoemd worden - sierlijk gevormd en vaak zijn ze verlevendigd door kunstige
bloem-motieven. De meest interessante exemplaren zijn voorzien van voorstellingen:
engelen, profeten, fratskoppen, maskers, uitbeeldingen van zegswijzen en dergelijke.
Zulke met figuraal beeldhouwwerk versierde kraagstenen zijn in de Betuwe nog in
allerlei kerken te vinden: in Tiel (Grote ofSt. Maartenskerk), Culemborg (Grote of St.
Barbarakerk), Buren (Hervormde Kerk) en ook in de kerken van kleinere plaatsen zoals
Rumpt, Tricht, Maurik, Ecken Wiel, Lienden, Resteren en Buurmalsen.
In de laatgotische Hervormde Kerk te
Buurmalsen bevinden zich acht van deze
consoles in het koor. Ze ondersteunen het
kruisribgewelf, dat eind 15e of begin 16e
eeuw gedateerd is. Tot voor kort waren ze
bedekt door dikke kalklagen, waardoor
de voorstelling niet te indentificeren wa
ren. Thans zijn ze bij de nog niet voltooide
restauratiewerkzaamheden onder leiding
van architect Mazzola en begeleid door de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg,
weer zorgvuldig schoongemaakt. Ook een
aantal belangwekkende wandschilderin
gen is tevoorschijn gekomen.
De twee grootste kraagstenen dragen
elk drie ribben. Zij stellen gehurkte man
nelijke figuren voor. Aan de noordelijke
koorwand is de apostel Simon de IJveraar
afgebeeld, herkenbaar aan een grote zaag
die hij in de handen houdt. Aan de zuid-
wand is een tweede baardige mansper
soon te zien (afb. 1), waarschijnlijk is dit
een andere apostel. Deze console bevat
nog belangrijke resten polychromie: ha
ren, baard, wenkbrauwen en ogen zijn nog
met verf bedekt.
De overige exemplaren zijn kleiner van
formaat. Zij dragen elk slechts één gewelf-
rib. Hoewel drie ervan erg verweerd zijn,
zijn de overige drie zeer waardevol van
wege de buitengewoon verfijnde afwer
king (afb. 2 en 3).
De krullende halflange haren, de handen
die lange smalle banderollen vasthouden,
de wapenschildjes, de scherp gedetail
leerde gezichten: alles is even zorgvuldig
en kundig gebeeldhouwd. De haren zijn
gedeeltelijk nog helder geel, de achter
grond bevat nog resten blauw en allerlei
andere kleurfragmenten zijn nog aanwe
zig, ook op de ribben boven de consoles.
Buurmalsen behoorde in de Middeleeu
wen niet tot het hertogdom Gelre, maar
was bezit van de heren van Buren, na 1498
graven van Buren, die een anti-Gelderse
Kraagsteen, die slechts een gewelfde rib
draagt, (zie afbeelding 3, foto's Jan Erfte-
meijer)
politiek voerden. Ook Culemborg viel on
der hun heerschappij. Vandaar dat de
kraagstenen in Buurmalsen in een niet-
Gelders klimaat ontstaan. De krullende
haarpartijen doen Utrechts aan, maar het is
nog geenszins met zekerheid vast te stel
len van waar de beeldhouwer van deze
fraaie stukken afkomstig is geweest.
Drs.J. Erftemeijer is kunsthistoricus te Nij
megen. Hij houdt zich vooral bezig met
middeleeuwse kunst en oude kunstnijver
heid. Hij is actief lid van de Stichting Oude
Gelderse Kerken en verricht momenteel
onderzoek over middeleeuwse steenculp-
tuurin Gelderland.
Heemschut, juni 1988
13
