Hollandse baksteen
van Mauritsstad gelegen, definitief versla
gen en moest Hollands Braziel in 1654 op
gegeven worden.
Het Recife van tegenwoordig omvat als
oudste kernen het eigenlijk Recife. - het
dorp op het rif - en de wijken S. Antonio
en S. Jose, die samen het voormalige Mau
ritsstad vormden. Deze wijken zijn het cen
trum van een drukke Braziliaanse stad met
enkele Hollandse forten en met een platte
grond waarin het ontwerp van Johan-Mau-
rits is terug te vinden. Maar bij nadere be
schouwing blijkt er meer te zijn. Een aantal
Braziliaanse historici vindt, dat in de stijl
van de gebouwen tot op de dag van van
daag nog een Hollandse invloed is te on
derkennen, al hebben Portugese geleer
den daar een andere mening over. Reeds
zo'n twintig jaar is deze polemiek gaande
die, doordat hij in het Portugees wordt ge
voerd, voor ons in Nederland nagenoeg
onbekend is gebleven.
Het tweekantig dak van de 'sobrado'
De discussie begon toen de in Recife
woonachtige en inmiddels beroemde so
cioloog Gilberto Freyre in een van zijn
boeken die zijn woonplaats tot onderwerp
had, de aandacht vestigde op de typische
stijl van bouwen in het historische cen
trum. Hij doelde op de 'sobrado', waaron
der een smal verdiepingenhuis wordt ver
staan. Hij wees erop hoe gedurende de
18e en 19e eeuw deze huizen, waarbij
vooral het puntige tweekantige dak opviel,
het stadsbeeld beheerst hebben. Boven
dien waren er verschillen met analoge ge
bouwen elders in Brazilië waar nooit Hol
landers geweest waren. De gebouwen wa
ren daar overwegend lager en minder
smal terwijl het dak meestal vierkantig
was. Door dit laatste waren er in deze hui
zen ook geen zolders aanwezig terwijl de
constructie daarvan juist door het hoge
tweekantige dak in Recife mogelijk was.
Freyre veronderstelde dat er sprake
moest zijn van een Hollandse invloed. De
historicus Jose Gonsalves de Mello fun
deerde deze visie wetenschappelijk in zijn
'Tempo dos Flamengos', een magistraal
werk dat helaas nog niet in het Nederlands
is vertaald. Hierin beschrijft hij - en dat is
ook de ondertitel - hoe groot de invloed
van de Hollandse bezetting op het leven en
de cultuur in noord-Brazilië is geweest.
Geen aspect van de toenmalige samen
leving wordt onbelicht gelaten. Zo ook niet
de huizenbouw in de steden. Hij laat zien
hoe de Hollanders door ruimte- en geldge
brek gedwongen werden over te gaan tot
hoogbouw waarbij de beschikbare ruimte
zo efficiënt mogelijk gebruikt moest wor
den. Hij wijst daarbij op parallellen in Am
sterdam.
Wel zeven etages
Zijn collega Aderbal Jurema kiest de 'so
brado' als hoofdonderwerp van zijn studie
en kijkt hoe deze manier van bouwen zich
in de 18e en 19e eeuw verder heeft ontwik
keld. Waren het aanvankelijk slechts drie
bouwlagen; aan het einde van de 19e eeuw
telde menig 'sobrado' zes tot zeven ver
diepingen. Voor deze historici is de typi
sche 'sobrado' in Recife een waarneem
baar bewijs van blijvende invloed van de
relatief kortdurende aanwezigheid van de
Hollanders in Brazilië.
Aan de overkant van de oceaan in Portu
gal komt hun opvatting over de 'sobrado'
onder ogen van onderzoekers in het cen
trum voor Etnologische Studies van de uni
versiteit van Oporto. Zij, Viega de Oliveira
en Galhano, komen tot een geheel andere
conclusie en bestrijden de opvattingen van
de Brazilianen. Zij beschouwen de be
schreven 'sobrado' in Recife als helemaal
niet typisch voor die stad. Zij menen dat
ook in andere steden deze stijl van bou
wen voorkomt zowel in Brazilië als ook in
Portugal. Elke havenstad - zo schrijven zij
- heeft per definitie met ruimtegebrek te
maken en bovendien is er altijd veel op-
slagruimte nodig. Dit leidt ertoe dat in veel
havensteden deze smalle pakhuisachtige
bouw aanwezig is en Recife vormt daarop
geen uitzondering. De Hollandse invloed
verwerpen zij nadrukkelijk.
Maar met name Jurema laat het er niet bij
zitten. In de tweede druk van zijn boek
benadrukt hij nog eens de rol die de Hol
landse baksteen bij dit alles gespeeld
heeft. Deze handzame stenen die op de
heenreis als ballast op de WIC schepen
meegenomen konden worden maakten
het mogelijk de voor- en achtergevel dan-
wel de zijgevels zodanig op te metselen
dat er een hoog en spits tweekantig dak
geconstrueerd kon worden. Daarmee
geeft hij meteen het verschil aan met het
veel lagere tweekantige dak zoals dat in
derdaad ook in Bahia en Oporto wordt ge
zien. De laatstgenoemde dakvorm liet ech
ter geen zolderverdieping toe.
Beschermd
De voor Recife zo typische 'sobrado' is
echter jammer genoeg grotendeels uit het
stadsbeeld verdwenen. Moderne hoog
bouw markeert thans het oude centrum
van deze stad. Maar de enkele sobrado's
die er nog over zijn worden nu beschermd
en gerestaureerd. Recife hecht eraan zijn
Hollands verleden te koesteren en dat ver
klaart ook deze polemiek. Bovendien
wordt dit steeds meer een onderdeel van
de toeristische promotie van deze stad.
Bronvermelding
Jose Antonio Gonsalves de Mello: Tempo
dos Flamengos
2e Ed. Recife 1978
Aderbal Jurema: O sobrado na paisagem
Recifense
2 Ed. Recife 1971
Emesto Veiga de Oliveira e Femando Gal
hano: Casas esguias do Porto e sobrados
do Recife.
Peter J. van Wiechen is kunsthistoricus te
Breda.
De nogal hollands aandoende sobrado's in Recife. Tekening van R. Schmidt, vervaardigd tussen 1826 en 1832.
Heemschut, januari 1988
9
