De Hollandse bouwstijl in
Recife: een polemiek
OVERZEESE ARCHITECTUUR
PETER J. VAN WIECHEN
Zijaanzicht van het fort das cinco Pontas in Recife. Het werd door de nederlandse ingenieur
Commersteyn in 1630 gebouwd en naar Frederik-Hendrik genoemd.
toont een plattegrond van het toenmalige
Batavia. Er was een ommuurde beneden
stad met daaromheen open groen. De
VOC was geleidelijk van een maritieme
een territoriale macht geworden. Vanaf
1800 ontstond rond het landgoed Welte-
vreden langzaamaan een nieuwe stad. Het
bestuurscentrum trok daar naar toe, het
oude centrum was door de Hollanders niet
snugger gebouwd, niet aangepast aan de
tropen met daardoor slechte hygiënische
toestanden (de Portugezen deden dat el
ders beter). Er werd druk gebouwd in
Weltevreden. Om een paar voorbeelden
te noemen, het paleis van de gouverneur-
generaal kwam er, Sociëteit Concordia (af
gebroken), de Harmonie (zojuist afgebro
ken), de Willemskerk, de schouwburg. De
stijl was overwegend classicistisch.
De schouwburg had open galerijen als
beschutting tegen de zon. Het gebouw ver
wisselde verschillende malen van inte
rieur. Een prent uit 1840 toont de schouw
burg zonder balkons, zware kolommen en
met louter staanplaatsen, een buffet ont
brak. Maar in 1841 kwam er een café naast
de schouwburg, en op een latere foto zie je
balkons met smalle kolommen met Corinti-
sche kapiteeltjes. Bij een volgende ingrij
pende verbouwing werd het interieur
compleet afgebroken en tot schoenen-
doos-bioscoop verbouwd. De monumen
tale toneelomlijsting verdween daarbij.
A
Het Couvemeurskantoor van Oost-Java in Su-
rabaya (dia R. Gill)
De restauratie was een enorme opgave.
De vroeger rustige omgeving is in deze
eeuw bijvoorbeeld veranderd in loeiend
stadsverkeer, vlak bij een druk winkelcen
trum. Een smal bruggetje moet een gigan
tisch verkeersaanbod verwerken. Het ver
keer stilleggen, zoals vroeger tijdens voor
stellingen wel gebeurde, zal wel niet meer
plaatsvinden... Het geluidsniveau moest
teruggebracht worden tot een aanvaard
baar peil. Dat bereikte Gill c.s. door een
scherm in het dak op te hangen. Een
tweede probleem: eigenlijk moest het ge
bouw een toneeltoren krijgen. Maar dat
stond op gespannen voet met de uiterlijke
verschijning als monument. Gekozen werd
daarom voor een alternatief zonder toneel
toren. Een riante boog als bekroning van
de toneelopening werd gereconstrueerd.
Wanneer vanwege het geldelijk gewin
Hollanders op een plekje ergens op de
wereld hm oog lieten vallen, was een
van de eerste dingen die ze deden er
een fort bouwen. Hm handelsbelangen
moesten immers goed beschermd wor
den!
Omdat Holland tussen 1600 en 1700
vooral via de zee zijn wereldrijk wist op
te bouwen, is het dus niet verwonder
lijk dat vooral in kuststreken vormen
van deze protectie te vinden zijn. Zo
zijn vele miljoenensteden van nu ont
staan rond een Hollands fort van des
tijds.
Tot deze categorie van steden behoort on
getwijfeld de hoofdtad van de Braziliaanse
deelstaat Pemambuco: Recife. Maar de
stad viert dit jaar haar 450-jarig bestaan en
dat zou inhouden dat men de stichting van
de stad dateert in 1537. Toen waren er
echter in geen velden of wegen nog Hol
landers te bekennen in tegenstelling tot de
vele Portugezen. Enige verwondering om
Recife dan toch in dit verband te bespre
ken lijkt daarom op zijn plaats.
Maar wat zijn de feiten? Vrij snel na hun
ontdekking van Brazilië bouwden de Por
tugezen op de tamelijk hoge rotsen die iets
ten noorden van het huidige Recife zijn ge
legen een stad die zij Olinda noemden. Te
gelijkertijd richtten zij op het rif dat zich
langs de kust uitstrekt een klein haventje
in en de eerste literatuurvermelding daar
van dateert uit 1537.
Wellicht zou er niets veranderd zijn, in
dien de Hollanders niet tegen het einde
van de 16e eeuw ontdekten hoe rijk aan
suiker en hout deze Portugese kolonie
was. De West-Indische Compagnie werd
onder andere voor dit doel opgericht.
Aanvankelijk wendde de compagnie haar
aandacht op Bahia aan de Allerheiligen
baai maar toen dit niet tot een blijvende
verovering leidde, werd Pemambuco het
doelwit. Het lukte Diederikvan Waerden-
burgh in 1630 Olinda met zijn haventje te
veroveren.
Wilde Holland zich echter in Brazilië
handhaven dan was een goede toegang tot
de zee onontbeerlijk. In 1631 werd daarom
besloten Olinda te verwoesten en het ha
venhoofd op het rif te versterken en uit te
breiden. De Hollanders voltooiden het Por
tugese fort dat thans nog naar de Hol
landse naamgever de Bruyn - do Brum
- heet. Op het eiland Antonio Vaaz, dat in
de rivierendelta tegenover het rif was ge
legen, werd rond het bestaande Francis-
kanerklooster een nieuw fort aangelegd.
Mauritsstad
Het dorpje op het rif, het Recief geheten,
bleek al spoedig te klein voor de aanwas
sende stroom soldaten en handelslui. Dit
bracht de in 1637 benoemde gouverneur
Johan-Maurits van Nassau op het idee om
op Antonio Vaaz een nieuwe stad te stich
ten, die de naam Mauritsstad zou krijgen.
Hoewel zijn plannen en ideeën voor zijn
tijd buitengewoon vooruitstrevend waren,
gelukte het hem niet het verzet van Portu
gezen en Brazilianen tegen de Hollandse
overheersing te breken. Vooral na zijn ver
trek in 1644 brandde de strijd in de vorm
van een felle guerrillaoorlog pas goed los.
Uiteindelijk werden de Hollanders in een
tweetal veldslagen, die plaats vonden in
de heuvels van Cuararapes, iets ten zuiden
8
Heemschut, januari 1988
