Het Huis Wylerberg
JONGE BOUWKUNST
Werkgroep
Wylerberg
PIETER-MATTHIJS GIJSBERS EN HELEEN WIJGERS
Onder de naam 'Huis Wylerberg: een expressionistisch landhuis van Otto Bartning
Architectuur-Cultureel leven 1920-1966'presenteert het Nijmeegs Museum Comman-
derie van St. Jan van 22 januari tot 6 maart een expositie over dit bijzondere Neder
lands-Duitse monument. Hieronder een artikel over dit fraaie landhuis van Pieter-
Matthijs Gijsbers en Heieen Wijgers, die kunstgeschiedenis en archeologie studeren
aan de katholieke universiteit van Nijmegen, Pieter-Matthijs is ook lid van de Werk
groep Wylerberg.
Als de bekroning van een reeks villa's en
buitenhuizen aan de oude straatweg van
Nijmegen naar Kleef ligt op de overgang
van de stuwwal naar de laagvlakte op
voormalig Duits grondgebied het Huis Wy
lerberg, ofwel het Haus Schuster. Met deze
naam verwijst de villa naar de eigenares
Marie Schuster voor wie Otto Bartning, een
Duits architect, dit landhuis van 1921 tot
1924 in expressionistische stijl bouwde.
Het huis heeft een opvallend uiterlijk
met wijkende wanden en scherp gehoekte
uitbouwen met daarin schuin geplaatste
vensters, bijeengehouden door een tent-
vormig dak. Dit op het eerste gezicht on
ontwarbare 'bastion' blijkt na bestudering
van zijn plattegrond echter zeer symme
trisch en logisch gebouwd te zijn. Het
voornaamste vertrek in het huis is de mu
ziekzaal die zich over de gehele breedte
van de 'gesloten' noordzijde uitstrekt, en
waar zich de mozaïeken van de kunste
naar Ewald Dülberg, uit 1928 daterend, be
vinden. Aan de zuidzijde, niet alleen in let
terlijke betekenis zonniger, opent de ar
chitectuur zich: hier ontwierp Bartning het
terras en de eetzaal. De westzijde, de in
gangspartij, lijkt de toeschouwer met een
omarmend gebaar - de uitbouw - te ver
welkomen.
In 1963, na een voorlopige grenscorrec
tie (1949) in het gebied van het Duitse Kra
nenburg dat grenst aan de gemeente Ub-
bergen, kwamen de Wylerberg, het Wy-
lermeer en delen van de Duivelsberg defi
nitief aan Nederland en daarmee ook het
Huis Wylerberg.
Otto Bartning
Otto Bartning (1883-1959) werd vooral be
kend vanwege zijn vernieuwingen in de
protestantse kerkbouw, waarbij hij nieuwe
gedachten in de liturgie verbeeldde in zijn
ontwerp voor bijvoorbeeld de revolutio
naire Sternkirche (1922) en de Stahlkirche,
gebouwd voor de Pressa-tentoonstelling in
Keulen (1928). Maar hij schiep ook utili-
teits-architectuur zoals ziekenhuizen, wa
tertorens en fabrieken. Zijn bijzondere in
teresse voor de sociale woningbouw resul
teerde in de deelname aan een omvangrijk
bouwprogramma ter huisvesting van de
werknemers van Siemens: de Berlijnse
Siemensstadt (1930).
Zeer opmerkelijke architectuur ont
wierp Bartning in de eerste jaren na de
Eerste Wereldoorlog, met als absoluut
hoogtepunt het Huis Wylerberg (1921-
1924). De stijl waarin dit landhuis tezamen
met zijn overige projecten uit deze tijd ge
bouwd werd, wordt in de architectuurge
schiedenis met de term expressionisme
aangeduid.
De bouwkunst uit deze periode wordt ge
kenmerkt door een opvallend gedurfde
verschijningsvorm, het gevolg van de toe
passing van complexe plattegronden, ge
hoekte vormen en een a-symmetrische
vensterindeling.
Veel architectuur echter bleef in de ont
werpfase steken vanwege een gebrek aan
opdrachten en financiële middelen. Dit te
kort aan concrete bouwopdrachten stimu
leerde de Berlijnse architecten tot een the
oretische uitwerking van hun architectuur
ideeën, die resulteerde in visionaire ont
werpen waarin bouwkunst en ideologie
samensmolten. Teneinde tot een snelle uit
wisseling van deze gedachten te komen
sloten enkele architecten zich aaneen, zo
als bijvoorbeeld in de Arbeitsrat für Kunst
- in 1918 te Berlijn opgericht -waarin o.a.
Bruno Taut, Walter Gropius en ook Otto
Bartning zitting hadden.
Onder invloed van Taut, die visionaire
architectuurontwerpen in de vorm van
kristallijnen structuren publiceerde, ont
wierp Bartning het Huis Wylerberg. Inder
daad vertoont dit gebouw overeenkom
sten in vormentaal en opbouw met het
kristal. Op deze wijze kan de opmerkelijk
gehoekte vorm van de noordzijde als een
scherp geslepen kristal worden geïnter
preteerd. Dit geldt eveneens voor de
merkwaardige zig-zag decoraties boven
de vensters in de muziekzaal en het ster
achtig gestucte plafond in de eetzaal. Ook
de plattegrond heeft in wezen de kristal
vorm als basis.
Marie Schuster
Marie Schuster, die het huis bewoonde
vanaf 1924 tot aan haar dood in 1949, en
haar dochter Alice, die er vanaf 1949 tot
1966 tezamen met de pianiste Else C.
Kraus woonde, ontplooiden vele culturele
activiteiten, zoals concerten die plaatsvon
den in de muziekzaal. Marie, die de ont
wikkelingen in de jonge Duitse kunst van
direct na de Eerste Wereldoorlog op de
voet volgde, ontving in het huis veel kun
stenaars, afkomstig o.a. uit het Rijnland. Ze
bood hen hier de mogelijkheid tot werken.
Haar uitgebreide kuntcollectie, waarin
zich onder meer schilderijen van Heinrich
Campendonk, Christian Rohlfs, Werner
Gilles en Heinrich Nauen bevonden, ging
tijdens de oorlogshandelingen in dit ge
bied verloren.
In 1966 werd het landgoed met het huis
verkocht aan de Staat der Nederlanden,
die in de persoon van Staatsbosbeheer
nog steeds eigenaar is.
In 1985 werd het Huis Wylerberg door
de minister van WVC op de Rijkslijst van
beschermde monumenten van geschiede
nis en kunst geplaatst.
*Het museum is gevestigd aan Fransen
plaats 1 in Nijmegen. Toegang gratis.
De catalogus kost 20,-.
De tentoonstelling wordt georgani
seerd door de werkgroep Wylerberg,
die bestaat uit een groep Nijmeegse
kunsthistorici, waarvan er enkelen als
docent verbonden zijn aan het Kunst
historisch Instituut van de Katholieke
Universiteit Nijmegen. Geleid doordr.
Dörte Nicolaisen wil de werkgroep al
lereerst dit bijzondere monument - niet
alleen voor ons land van belang, maar
zeker ook voor Duitsland waar de
meeste architectuurmonumenten uit
het expressionisme verloren zijn ge
gaan - onder de aandacht van het pu
bliek brengen. In dit kader kan de ten
toonstelling gezien worden als een eer
ste manifestatie van de ideeën van de
werkgroep die dit huis een bestem
ming geven die geheel overeenkomt
met zijn verleden. Het huis zou een col
lectie 'expressionisten'kunnen herber
gen en tegelijkertijd Nederlandse en
Duitse kunstenaars de mogehjkheid
bieden hier, in dit gebouw, samen te
werken. In dit opzicht kan het Huis Wy
lerberg een Nederlands-Duits ontmoe
tingscentrum worden, hetgeen, gezien
haar achtergrond en haar situering op
voormalig Duits grondgebied, bijzon
der passend zou zijn.
Heemschut, januari 1988