Het Huis Wylerberg JONGE BOUWKUNST Werkgroep Wylerberg PIETER-MATTHIJS GIJSBERS EN HELEEN WIJGERS Onder de naam 'Huis Wylerberg: een expressionistisch landhuis van Otto Bartning Architectuur-Cultureel leven 1920-1966'presenteert het Nijmeegs Museum Comman- derie van St. Jan van 22 januari tot 6 maart een expositie over dit bijzondere Neder lands-Duitse monument. Hieronder een artikel over dit fraaie landhuis van Pieter- Matthijs Gijsbers en Heieen Wijgers, die kunstgeschiedenis en archeologie studeren aan de katholieke universiteit van Nijmegen, Pieter-Matthijs is ook lid van de Werk groep Wylerberg. Als de bekroning van een reeks villa's en buitenhuizen aan de oude straatweg van Nijmegen naar Kleef ligt op de overgang van de stuwwal naar de laagvlakte op voormalig Duits grondgebied het Huis Wy lerberg, ofwel het Haus Schuster. Met deze naam verwijst de villa naar de eigenares Marie Schuster voor wie Otto Bartning, een Duits architect, dit landhuis van 1921 tot 1924 in expressionistische stijl bouwde. Het huis heeft een opvallend uiterlijk met wijkende wanden en scherp gehoekte uitbouwen met daarin schuin geplaatste vensters, bijeengehouden door een tent- vormig dak. Dit op het eerste gezicht on ontwarbare 'bastion' blijkt na bestudering van zijn plattegrond echter zeer symme trisch en logisch gebouwd te zijn. Het voornaamste vertrek in het huis is de mu ziekzaal die zich over de gehele breedte van de 'gesloten' noordzijde uitstrekt, en waar zich de mozaïeken van de kunste naar Ewald Dülberg, uit 1928 daterend, be vinden. Aan de zuidzijde, niet alleen in let terlijke betekenis zonniger, opent de ar chitectuur zich: hier ontwierp Bartning het terras en de eetzaal. De westzijde, de in gangspartij, lijkt de toeschouwer met een omarmend gebaar - de uitbouw - te ver welkomen. In 1963, na een voorlopige grenscorrec tie (1949) in het gebied van het Duitse Kra nenburg dat grenst aan de gemeente Ub- bergen, kwamen de Wylerberg, het Wy- lermeer en delen van de Duivelsberg defi nitief aan Nederland en daarmee ook het Huis Wylerberg. Otto Bartning Otto Bartning (1883-1959) werd vooral be kend vanwege zijn vernieuwingen in de protestantse kerkbouw, waarbij hij nieuwe gedachten in de liturgie verbeeldde in zijn ontwerp voor bijvoorbeeld de revolutio naire Sternkirche (1922) en de Stahlkirche, gebouwd voor de Pressa-tentoonstelling in Keulen (1928). Maar hij schiep ook utili- teits-architectuur zoals ziekenhuizen, wa tertorens en fabrieken. Zijn bijzondere in teresse voor de sociale woningbouw resul teerde in de deelname aan een omvangrijk bouwprogramma ter huisvesting van de werknemers van Siemens: de Berlijnse Siemensstadt (1930). Zeer opmerkelijke architectuur ont wierp Bartning in de eerste jaren na de Eerste Wereldoorlog, met als absoluut hoogtepunt het Huis Wylerberg (1921- 1924). De stijl waarin dit landhuis tezamen met zijn overige projecten uit deze tijd ge bouwd werd, wordt in de architectuurge schiedenis met de term expressionisme aangeduid. De bouwkunst uit deze periode wordt ge kenmerkt door een opvallend gedurfde verschijningsvorm, het gevolg van de toe passing van complexe plattegronden, ge hoekte vormen en een a-symmetrische vensterindeling. Veel architectuur echter bleef in de ont werpfase steken vanwege een gebrek aan opdrachten en financiële middelen. Dit te kort aan concrete bouwopdrachten stimu leerde de Berlijnse architecten tot een the oretische uitwerking van hun architectuur ideeën, die resulteerde in visionaire ont werpen waarin bouwkunst en ideologie samensmolten. Teneinde tot een snelle uit wisseling van deze gedachten te komen sloten enkele architecten zich aaneen, zo als bijvoorbeeld in de Arbeitsrat für Kunst - in 1918 te Berlijn opgericht -waarin o.a. Bruno Taut, Walter Gropius en ook Otto Bartning zitting hadden. Onder invloed van Taut, die visionaire architectuurontwerpen in de vorm van kristallijnen structuren publiceerde, ont wierp Bartning het Huis Wylerberg. Inder daad vertoont dit gebouw overeenkom sten in vormentaal en opbouw met het kristal. Op deze wijze kan de opmerkelijk gehoekte vorm van de noordzijde als een scherp geslepen kristal worden geïnter preteerd. Dit geldt eveneens voor de merkwaardige zig-zag decoraties boven de vensters in de muziekzaal en het ster achtig gestucte plafond in de eetzaal. Ook de plattegrond heeft in wezen de kristal vorm als basis. Marie Schuster Marie Schuster, die het huis bewoonde vanaf 1924 tot aan haar dood in 1949, en haar dochter Alice, die er vanaf 1949 tot 1966 tezamen met de pianiste Else C. Kraus woonde, ontplooiden vele culturele activiteiten, zoals concerten die plaatsvon den in de muziekzaal. Marie, die de ont wikkelingen in de jonge Duitse kunst van direct na de Eerste Wereldoorlog op de voet volgde, ontving in het huis veel kun stenaars, afkomstig o.a. uit het Rijnland. Ze bood hen hier de mogelijkheid tot werken. Haar uitgebreide kuntcollectie, waarin zich onder meer schilderijen van Heinrich Campendonk, Christian Rohlfs, Werner Gilles en Heinrich Nauen bevonden, ging tijdens de oorlogshandelingen in dit ge bied verloren. In 1966 werd het landgoed met het huis verkocht aan de Staat der Nederlanden, die in de persoon van Staatsbosbeheer nog steeds eigenaar is. In 1985 werd het Huis Wylerberg door de minister van WVC op de Rijkslijst van beschermde monumenten van geschiede nis en kunst geplaatst. *Het museum is gevestigd aan Fransen plaats 1 in Nijmegen. Toegang gratis. De catalogus kost 20,-. De tentoonstelling wordt georgani seerd door de werkgroep Wylerberg, die bestaat uit een groep Nijmeegse kunsthistorici, waarvan er enkelen als docent verbonden zijn aan het Kunst historisch Instituut van de Katholieke Universiteit Nijmegen. Geleid doordr. Dörte Nicolaisen wil de werkgroep al lereerst dit bijzondere monument - niet alleen voor ons land van belang, maar zeker ook voor Duitsland waar de meeste architectuurmonumenten uit het expressionisme verloren zijn ge gaan - onder de aandacht van het pu bliek brengen. In dit kader kan de ten toonstelling gezien worden als een eer ste manifestatie van de ideeën van de werkgroep die dit huis een bestem ming geven die geheel overeenkomt met zijn verleden. Het huis zou een col lectie 'expressionisten'kunnen herber gen en tegelijkertijd Nederlandse en Duitse kunstenaars de mogehjkheid bieden hier, in dit gebouw, samen te werken. In dit opzicht kan het Huis Wy lerberg een Nederlands-Duits ontmoe tingscentrum worden, hetgeen, gezien haar achtergrond en haar situering op voormalig Duits grondgebied, bijzon der passend zou zijn. Heemschut, januari 1988

Periodieken van Erfgoed Vereniging Heemschut

Heemschut - Tijdschrift 1924-2022 | 1988 | | pagina 19