^BsSMSnEMEÊ
Boeren in de Lopikerwaard
geen gemalenbeschermers
BERTFRANSSEN
Eind vorige eeuw verdwenen in de Lopikerwaard dromerige molenlandschappen.
De geschiedenis dreigt zich daar te gaan herhalen. De gemalen, als opvolgers van de
molens gebouwd, zijn overbodig geworden. En de boeren in de Lopikerwaard doen
zich in dit opzicht geenszins kennen als monumentenbeschermers.Gelukkig heb
ben een tweetal stichtingen zich het lot van de gemalen aangetrokken.
Wie zich in de geschiedenis van een pol
der verdiept krijgt het als monumenten-
liefhebber al snel enigszins benauwd.
Schitterende landschappen met vele, vele
wipmolens en zonder vloekende moderne
bouwsels blijken dan verloren gegaan te
zijn. Ook vroeger vond men dat je met je
tijd mee moest gaan en dat daarvoor heel
veel, zo niet alles opzij moest. Zo prijken in
een studie over de Lopikerwaard (een ge
bied tussen Rotterdam en Utrecht) vele ou
de, vlekkerige foto's met molenlandschap
pen, die een beeld geven van grote ver
woestingen in de tweede helft van de vori
ge eeuw. Slechts een paar van de 40 mo
lens in deze streek zijn behouden ge
bleven.
De 40 molens werden vervangen door
14 gemalen en de molenlandschappen al
dus door gemEilenlandschappen. Nu is een
gemaal geen molen, maar dat neemt toch
niet weg, dat ook het laatste een belangrij
ke rol in het landschap kan vervullen, ze
ker als je de omringende bebouwing en
beplanting erbij betrekt. De gemalen wer
den, aan het eind van de vorige eeuw, ge
bouwd in de stijlen die toen heersten: neo
stijlen, maar vooral eclecticisme. Zeker
niet alle zijn architektonische hoogstand
jes. Maar de kultuurhistorische, land
schappelijke en stedebouwkundige bete
kenis is dikwijls aanzienlijk. Toch dreigt na
100 jaar de geschiedenis zich te gaan her
halen. De gemalen zijn op hun beurt verou
derd, ze worden vervangen door vier gro
te, computergestuurde elementen. Men
wil de veertien overbodig geworden ge
malen bovendien verkopen zonder voor
waarden te stellen. Twee stichtingen wil
len daar een stokje voor steken. Het zijn de
stichting Werkgroep Behoud Lopiker
waard en de stichting Bedrijfsmonumenten
Midden-Holland.
Heerser over het landschap
De twee monumentenbeschermers komen
goed beslagen ten ijs. Ze zijn in de afgelo
pen jaren aan het inventariseren geslagen.
Alle facetten werden meegenomen: ge
schiedenis, landschap, bouwkunst, inven
taris, alles werd bekeken en genoteerd.
Architekt Dick de Haan (lid van de Pro
vinciale Commissie van Heemschut in
Utrecht) heeft er heel wat vrije tijd inge
stopt. Gaandeweg werd hij meegesleept
door zijn onderwerp. 'Bij de eerste oog
opslag zie je het niet,' zegt hij. 'Maar als je
de geschiedenis nagaat begin je het wa
tertransport te begrijpen en dan wordt ook
duidelijk waarom het gemaal zo gebouwd
is. De architektuur is met een neo- of
eclectische saus overgoten, maar zo'n ge
maal is wel een ding, dat echt funktioneel
is ontworpen, afgestemd op het gebruik.
Je gaat ook zien wat het in het landschap
doet. Wat het betekent als het zou verdwij
nen. Bijvoorbeeld als het gesitueerd is in
het open landschap. Dan neem je de heer
ser over dat landschap weg. (Veel gema
len staan in het open landschap). Ik vind
het ook aardig, dat het ding zo vergroeid is
met zijn plek. Het kan niet anders dan zo:
de dijken lopen er naar toe, het stelsel van
watergangen.Je kunt ook zien of er in
een polder rijke of arme boeren woonden.
Qua architektuur is er in een rijke polder
veel meer aandacht aan een gemaal be
steed, met een front dat indruk moest
maken.'
Dick de Haan leerde zijn eigen omge
ving beter kennen tijdens het onderzoek.
'Er is een gemaaltje bij Willige Langerak
uit 1926, heel jong dus. Je ontdekt, dat het
heel knap in elkaar steekt. Het is in de tijd
ontstaan tussen de Amsterdamse School
en de Nieuwe Zakelijkheid, die invloedèn
zijn ook waar te nemen. Het ligt in de buurt
van Schoonhoven, ik kom er al jaren langs
en dan zie ik een heleboel bomen bij el
kaar en een huisje met een vrij steil dak.
Maar ik ontdekte, dat er vroeger twee mo
lens hebben gestaan, dat op de plek waar
een molen gestaan heeft een woning ge
bouwd is voor de machinist en dat er een
nieuw gemaal gebouwd is op een hele
strategische plek. Op de oorspronkelijke
molenplaats stonden vroeger natuurlijk
geen bomen. Maar de machinist van het
gemaal wilde wat bescherming, wat intimi
teit bij zijn woning, dat kon, want de wind
was niet meer nodig. Dan ontstaat daar
een groene kamer. Bij de andere molen
plaats is spontaan beplanting ontstaan.
Tussen de twee voormalige molenplaatsen
Winterse opname van het gemaal van Benschop met rechts de machinistenwoning aan de Dam weg bij Oudewater; op de voorgrond de boezem.
18
Heemschut, oktober 1987
