De Sint Nicolaaskerk
te Amsterdam
Programma studiedag
donderdag 10 oktober in
de St. Nicolaaskerk te
Amsterdam
CHEF D'OEUVRE VAN A.C. BLEYS
Beheer en behoud van 19de-eeuwse kerken
09.30-10.20 u.: Ontvangst met koffie
Openingswoord door de voorzitter van het Cuypers
Genootschap, drs W. van Leeuwen. Inleiding van
de studiedag
10.20-10.50 u.:
'Monumentale kerken in Den Haag'
De Haagse kerkennota door ir. H. F. Ambachts
heer van het gemeentelijk bureau monumentenzorg,
één der samenstellers.
10.50-1110 u.:
'Het plan voor een stichting Amsterdamse kerken'
door prof. dr C. A. van Swigchem, hoogleraar
architectuurgeschiedenis aan de Vrije Universiteit te
Amsterdam.
1110-11.30 u.: Koffiepauze
II. 30-12.00 u.:
'Behaaglijkheid in kerkgebouwen'
Door ir. M. Mulders, b.i., wetenschappelijk mede
werker bij de TH Eindhoven. Deze lezing gaat in op
het onderzoek dat momenteel in de St.-Nicolaaskerk
wordt verricht naar de effecten van warmte en vocht
op het gebouw, het houtwerk (orgel!), de wand
schilderingen etc.
12.00-13.30 u,: Lunchpauze.
Stands van de VHOB, DulaC, de Bond Heemschut
en het Cuypers Genootschap, documentaire ten
toonstelling, over I9de-eeuwse kerkelijke bouw
kunst in Nederland'. Mogelijkheid tot een bezoek
aan de koninklijke wachtkamers in het Centraal
Station of aan de Posthoornkerk.
13.30-16.00 u.:
Sprekers over de actuele problematiek rond het be
houd van kerken, gevolgd door een forumdis
cussie.
- pastoor L. van Ulden o.f.m. van de St.-Marti-
nuskerk van Sneek.
- dr ir E. J. Hoogenberk, bekend o m. van het
herbestemmingsplan voor de St.-Eusebiuskerk te
Arnhem.
- mw drs L. Lansink, voorzitter van de stichting
Vondelkerk te Amsterdam.
- drs G. Hoogewoud van de stuurgroep De Post
hoorn te Amsterdam.
- drs E. M. Dolné namens de Vereniging Behoud
H. Hartkerk Breda.
- mr G. G. van Hasselt namens de Vereniging
van Beheerders van Monumentale Kerkgebouwen in
Nederland.
De forumdiscussie staat o.l.v. mw E. Agsteribbe,
voorzitter van de Amsterdamse Raad voor de Monu
mentenzorg.
De kosten van de dag bedragen 25,- p.p. inclu
sief een eenvoudige lunch.
Opgave door storting op Gironr. 48.35.002 t.n.v.
CG te Maastricht, rekeningnr. 13.86.03.413 Rabo
bank Ohé.
U kunt ook Heemschut bellen 020-225292.
Sponsors: Vereniging van Handelaren in Oude
Bouwmaterialen, Postbus 26, 9035 ZV Dronrijp
(Fr.).
DulaC - Oude Kerkelijke en Religieuze Kunst,
Julianalaan 68, 2628 BJ te Delft.
Jaap Kamerling, van wie we het af
gelopen jaar al verschillende bijdra
gen plaatsten, is vaste medewerker
van ons blad geworden. Gezien zijn
achtergrond (sociologie van de ge
bouwde omgeving) en zijn journalis
tieke vaardigheden verwachten wij
veel van deze samenwerking.
Er is een groeiende interesse voor het oeu
vre van de architect Pierre Cuypers en de
19de-eeuwse architectuur in het algemeen
waar te nemen, getuige de levensvatbaar
heid van het Cuypers-genootschap. Cuypers
is altijd nog de minst vergeten architect uit
dit tijdvak geweest, voornamelijk doordat
hij, vanwege de rationele principes die hij er
op na hield, bestempeld werd als voorloper
van de moderne architectuur. Toch vergeet
men al te vaak dat Cuypers' architectuur
ook een aantal mindere rationele en typisch
romantische trekken bevat, zoals ook bij
andere neogotische architecten - bijvoor
beeld bij Pugin - reeds eerder in de eeuw
valt waar te nemen. Pugin had, evenals
Cuypers, grote bewondering voor de Mid
deleeuwen en droomde van steden waar ont
elbare kerktorens in de lucht priemden. Ook
Cuypers was vervuld van dit droombeeld en
trachtte dit te realiseren, alhoewel geldge
brek hem vaak noopte ambitieuze plannen
te vervangen door eenvoudigere. En ook
dan haalden veel kerken het eeuwfeest niet!
Met zijn zes kerken, het Rijksmuseum en
het Centraal Station bepaalde hij het beeld
van het 19de-eeuwse Amsterdam. Voor zijn
kerken bediende hij zich van een gotische
stijl, volgens hem en zijn zwager, de katho
lieke emancipator Joseph Alberdingk
Thijm, de christelijke (oftewel katholieke)
stijl bij uitstek. De kerken van Cuypers zijn
monumenten van de katholieke emancipa
tie; bij sommige werken kan men wel spre
ken van Rooms triomfalisme.
Het triomfalisme bleef niet beperkt tot de
neogotiek. In 1887 werd op één van de
markantste punten van de stad een monu
mentale koepelkerk ingewijd, de St. Nico
laaskerk van bouwmeester A.C. Bleys.
Voor Alberdingk Thijm was het een harde
klap dat in zijn stad een katholieke kerk
gebouwd werd in de vormentaal der 'Re
naissance' (tussen aanhalingstekens, want
zo zuiver renaissancistisch is zij niet).
DRIE NICOLAASKERKEN
De Alteratie (1578) bracht met zich mee dat
in Amsterdam de katholieke godsdienst of
ficieel verboden werd en dat de katholieke
kerkgebouwen in de handen van de gerefor
meerden kwamen. Ook de oudste van de
twee parochiekerken, gewijd aan Sint Nico-
laas (patroon van de zeevarenden) en sinds
dien bekend onder de naam Oude Kerk, was
dit lot beschoren.Het Katholieke volksdeel
moest voortaan genoegen nemen met
schuilkerken. Vlakbij de Oude Kerk - en
evenals deze gelegen aan de Oudezijds
DOOR COERT PETER KRABBE*
Voorburgwal - werd in 1661 een huis ge
bouwd waarvan de zolder bestemd was voor
kerkruimte. Deze schuilkerk, 't Haantje', 't
Hert of 't Hart genoemd (en pas in veel later
tijd Ons' Lieve Heer op Solder) was ook
gewijd aan de H. Nicolaas.
Nadat in 1796 de vrijheid van godsdienst
werd ingesteld werden enkele schuilkerkjes
vervangen door godshuizen in classicisti
sche trant. De bouw van katholieke kerken
kwam echter pas goed op gang na het her
stel van de bisschoppelijke hiërarchie in Ne
derland (1853).
In de jaren '60 waren plannen gerezen om
ook voor de patroonheilige van de stad een
volwaardige kerk te bouwen, waartoe aan
het Open Havenfront enige percelen werden
aangekocht. De St. Nicolaaskerk zou echter
niet aan open water komen te liggen, want
enige tijd later begon men plannen te maken
voor het Centraal Station, dat op een kunst
matig eiland in het Open Havengebied ge
dacht was.
Als architect werd A.C. Bleys benoemd, de
bouw duurde van 1885 tot 1887 (de bouw
van de kerk werd aangenomen voor het be
drag van 283.990).
De kerk is een dominerend element in het
stadsbeeld, hetgeen voornamelijk te danken
is aan de achthoekige vieringkoepel (afb.
1). Of het opzet van de bouwmeester is
geweest of niet, deze koepel vormt een bui
tengewoon imposante afsluiting van de Ou
dezijds Voorburgwal, de gracht waar beide
voorgangers aan liggen, namelijk de Oude
Kerk en Ons' Lieve Heer op Solder. Ook
vanaf het brede water de Oude Waal en aan
het Open Havenfront (bijvoorbeeld vanaf
het Centraal Station) presenteert de kerk
zich op majestueuze wijze. Men kan stellen
dat deze kerk overheersender in het stads
beeld is dan de Oude Kerk, die - en dat is
normaal voor een middeleeuwse stadskerk -
midden in dichte bebouwing gelegen is en
er in feite organisch mee is vergroeid. In de
19de eeuw plaatste men - als er tenminste
genoeg geld en ruimte en een capabele ar
chitect voorhanden was - de kerk op een
zorgvuldig gekozen plek in de stad, bijvoor
beeld in de as van een weg of van een water;
ook veel voorkomend is de plaatsing aan
een plein of open water. Uit stedebouwkun
dig oogpunt is de kerk van Bleys geslaagd te
noemen.
Gewezen is reeds op de koepel. Andere
verticale elementen zijn de twee torens op
de hoeken van de voorgevel geplaatst. De
weg waaraan de kerk ligt, de Prins Hendrik
kade, staat niet haaks op de as van de kerk
