Een vesting in beeld*
143
HISTORISCHE STADSMAQUETTE 'S-HERTOGENBOSCH 1794
In het Noordbrabants Museum wordt mo
menteel een omvangrijke maquette tentoon
gesteld, die een beeld geeft van de vesting
's-Hertogenbosch tegen het eind van de 18e
eeuw.
Het betreft een momentopname van de stad
voordat deze in 1794 werd ingenomen door
de Franse troepen onder generaal Pichegru.
Deze datum is niet toevallig gekozen, maar
markeert een belangrijk punt in de Bossche
geschiedenis: de van oorsprong middel
eeuwse stad stond hiermee aan het begin
van een nieuw tijdperk.
's-Hertogenbosch was in het verleden, door
zijn situering op de grens van het voormali
ge Brabant, van groot strategisch belang.
De stad werd daarom in de loop der tijden
omgeven door een uitgebreid stelsel van
verdedigingswerken. De Bossche vesting
bereikte halverwege de 18e eeuw haar defi
nitieve vorm en omvang. In grote lijnen zou
deze toestand gehandhaafd blijven tot aan
de ontmanteling van de vestingwerken eind
19e eeuw. De daarop volgende stadsuitbrei
dingen buiten de wallen zouden de middel
eeuwse begrenzingen van de stad voorgoed
doorbreken
In 1794 was de vesting echter nog geheel
intact en bevond zich buiten de wallen in de
directe omgeving van de stad nog totaal
geen bebouwing. Vanuit de lage, drassige
ommelanden rezen de vestingwerken hoog
uit het water op, molens en kerken bepaal
den het stadssilhouet.
BINNENSTAD
De stad was toegankelijk via een viertal
poorten: de hoge stenen Vughterpoort, de
lage tunnelvormige St. Jans- en Hinthamer
poort, en via de Ortheningang, waar zich
een hek bevond. Verder richting centrum
waren ook de oude 'binnenpoorten' nog
aanwezig in de Vughter-, Orthen- en Hint
hamerstraat.
Duidelijk is op de maquette te zien hoe deze
drie voornaamste toegangswegen tot de stad
voor een belangrijk deel de in grote lijnen
driehoekige grondvorm van 's-Hertogen
bosch hebben bepaald, tezamen met de ri
vier de Binnendieze, die in meerdere ver
takkingen kriskras door de stad stroomt.
De meest bekende monumentale gebouwen
van 's-Hertogenbosch (St. Jan, Stadhuis,
Kommandement en Gouvernement) hadden
tegen het eind van de 18e eeuw al in grote
trekken hun huidige vorm aangenomen. An
dere, zoals het Groot-Ziekengasthuis en een
aantal kerken, lieten zich nog in hun oude
gedaante zien. Ook de straten boden een
aanmerkelijk ander beeld dan wij nu ken
nen: pas in de 19de eeuw zouden de meeste
topgevels worden veranderd in de tegen
woordig zo algemene lijstgevels met hun
pleisterwerk in zachte grijze tinten. Eind
18e eeuw bezaten de meeste huizen nog de
oude bakstenen topgevels (voornamelijk
trapgevels en klokgevels), terwijl op ver
scheidene plaatsen ook nog de middel
eeuwse houten gevels te vinden waren, met
hun overkragende verdiepingen.
Een ander opvallend aspect van het 18e
eeuwse 's-Hertogenbosch was, dat de stad
in die tijd nog zoveel open binnengebied
bezat. Moestuinen, bleekvelden en andere
functies met een min of meer landelijk ka
rakter werden op verscheidene plaatsen in
de stad aangetroffen.
Veel van dergelijke open gebieden waren
restanten van voormalige kloostercom
plexen, die na de inbeslagname van de gees
telijke goederen in 1629 waren opgedeeld
en verkocht.
Andere gevolgen van de Staatse bezetting
na de inname van de stad in 1629 door
Frederik Hendrik lagen meer op het militai
re vlak. Klooster- en kerkgebouwen werden
aangepast aan nieuwe functies; affuitlood-
sen, stallen en kazernes werden (met name
in de eerste helft van de 18e eeuw) bijge
bouwd. Aan de noordzijde van de stad werd
al in 1639 de citadel aangelegd. De middel
eeuwse structuur van de oude binnenstad
was echter in grote lijnen ongewijzigd ge
bleven.
VESTINGWERKEN
De complete vesting bestond in zijn eind
18e eeuwse vorm uit hoofdwal, grachten
gordel, voorwerken en een aantal forten, die
de voornaamste toegangswegen tot de stad
moesten beschermen. Op de maquette van
1794 zijn alleen de eerste drie onderdelen te
zien, de forten lagen op te grote afstand van
de stad om te kunnen worden opgenomen.
Direct aansluitend aan de binnenstad lag de
hoofdwal met zijn rondelen en bastions. De
ze was (afgezien van de wal bij het Hintha
merfront) rondom voorzien van een bakste
nen revêtementsmuur, die zo'n 5 meter uit
De historische stadsmaquette van 's-Hertogenbosch is tot 30 september 1985 te bezichtigen in het
huidige Noordbrabants Museum, Bethaniëstraat 4, te 's-Hertogenbosch. Na de ingebruikname van de
nieuwe behuizing van het museum (het voormalige Gouvernementspaleis in de Verwerstraat te
's-Hertogenbosch) in 1987, zal de maquette in een vaste opstelling opnieuw worden tentoongesteld.
De stad vanaf de noordzijde, zoals te zien op de maquette. Naast de citadel de ingang van de haven,
rechts daarvan de westwal met achtereenvolgens bastion Oliemolen, St. Janspoort, bastion Maria en
het Vughterfront.
Foto: P.E. van Olst, Amsterdam.
