rrrröl^®
^JV
131
loetrcY ntaakr
trcmomlccrt
X s'\Ant!»m
\X
Vuclit'
licllltic
J-orr- Orfen
Plan van 's-Hertogenbosch. Midden 18de eeuw. De vesting heeft hier haar grootste omvang. De
uitgebreide voorwerken, de inundatiegebieden en enkele van de forten buiten de stad zijn zichtbaar.
Deze en andere 18de eeuwse kaarten hebben als ondergrond gediend voor de maquette van de stad die
onlangs is tentoongesteld in het Noord-Brabants Museum (zie elders in dit blad)
S. Küpfer. A.R.A. 's-Gravenhage. Archief Genie Plans van Vestingen. H. 267.
de, maar zeker ook als dwangburcht tegen
de overwegend roomse bevolking. Het ont
werp is waarschijnlijk van ir. Bilderbeek.
Het van oorsprong 5-hoekige fort is op één
bastion nu nog aanwezig. Onlangs is het
verbouwd tot Rijksarchief, waarbij sommi
ge gebouwen in de 17e eeuwse stijl zijn
herbouwd en het in oorsprong laat-18e
eeuwse hoofdgebouw inwendig sterk is ge
wijzigd.
Voor de stadspoorten werden ten slotte om
vangrijke voorwerken aangelegd.
HET ZUIDELIJK FRONTIER
In de laatste jaren van de 17e eeuw ontwierp
Menno van Coehoorn het zuidelijk Frontier:
Een reeks van vestingen aan de grens van
de Republiek en de Generaliteitslanden.
's-Hertogenbosch kreeg een centrale plaats
in deze verdedigingslinie toebedeeld. Na de
dood van Van Coehoorn in 1704 stagneert
de uitvoering. In de jaren dertig van de 18e
eeuw wordt de vesting echter alsnog aange
past aan zijn functie in het Zuidelijk Fron
tier. Door de bouw van sluizen en dijken
wordt de inundatie verbeterd. Voorde stads
poorten worden opnieuw voorwerken aan
gelegd. Van al deze 18e-eeuwse werken
zijn alleen de Geertruisluis, de Korenbrug-
sluis en enkele restanten van voorwerken bij
de Hinthamer- en Vughterpoort nog aanwe
zig. Voor het garnizoen zijn in 1744 een
viertal kazernes gebouwd, waarvan er nog
twee, zij het in enigszins gewijzigde staat,
in het stadsbeeld terug te vinden zijn. Van
de 18e-eeuwse kruitmagazijnen is slechts
één exemplaar bewaard gebleven. Het staat
op het binnenterrein van de Citadel en is een
tiental jaren geleden gerestaureerd.
DE 19e-EEUWSE ONTWIKKELINGEN
Na de inname van de stad door de troepen
van Pichegru in 1794, die vrijwel zonder
slag of stoot verliep, is er weinig meer aan
de vesting verbouwd. Noemenswaard is de
aanleg van de Zuid-Willemsvaart, welke
door de vesting werd geleid om het trans
port over water onder controle te krijgen.
Hiertoe werd één van de vijf bastions van de
Citadel geslecht. Na de afscheiding van
België werd het oude Zuidelijke Frontier
enigszins hersteld. 's-Hertogenbosch kreeg
daarnaast een functie toebedeeld als flank
dekking in de Hollandse Waterlinie. Veel
had dat niet om het lijf. Het hield wel in, dat
de vesting tot 1874 in tact is gebleven. Dit
had tot gevolg, dat de stad niet buiten de
wallen uitgebreid kon worden, hetgeen leid
de tot rampzalige toestanden op het gebied
van de volksgezondheid en -huisvesting. De
vestingmuren hebben ook de economische
groei van 's-Hertogenbosch ten opzichte
van de andere Brabantse steden sterk belem
merd. Toch zijn er echter ook positieve ge
volgen aan te wijzen, waarvan we nu nog de
vruchten plukken.
DE VESTINGWERKEN NU
De late ontmanteling van de vesting in 1874
en volgende jaren heeft ongetwijfeld bijge
dragen tot het voorkomen van algehele
sloop, zoals dat in de eerste helft van de 19e
eeuw in zoveel Nederlandse steden is ge
beurd. De ruim 6 kilometer lange stadsmuur
is nog voor het grootste gedeelte aanwezig.
Ze vormt nog een duidelijke grens tussen
binnenstad en latere stadswijken.
Op verschillende plaatsen is de oude vesting
omgebouwd tot een aantrekkelijke stads
wandeling alhoewel op verschillende plaat
sen de auto meer en meer terrein wint. Men
no van Coehoorn let op uw Saeck! De nog
voor driekwart aanwezige stadsgracht levert
boeiende stedebouwkundige ruimten op.
Vooral het nog onbebouwde schootsveld in
het zuiden, Het Bossche Broek is een uniek
gegeven.
Vanaf 1975 is de restauratie van de walmu-
ren in versneld tempo voortgezet. Hierbij
wordt de veelal 19e-eeuwse buitenschil van
(te) harde baksteen vervangen door een
nieuwe bekleding. Hierdoor ontstaat wel
een nogal nieuw uiterlijk dat slechts door de
deels met oude baksteen opgetrokken ron
deeltorens gebroken wordt.
Daar waar de stadswal niet meer zo duide
lijk herkenbaar is wordt het beeld zo nodig
versterkt.
Zo is de nog vlak onder het maaiveld aan
wezige muur van de Oostwal tot ca. 1 m
boven het straatpeil opgetrokken. Met wei
nig kosten is hier het beeld van de stads
grens hersteld, terwijl de woningen langs de
ernaast lopende autoweg nu beter afge
schermd worden.
Bij de onlangs gereedgekomen restauratie
van dé muren aan de westzijde van de stad
zijn twee verdwenen rondeeltorens opge
metseld. De lange rechte muur is hierdoor
weer geleed en manifesteert zich opnieuw
als vestingmuur. De torens zelf doen dienst
als zitplek, trappehuis en berging voor de
recreatie scheepvaart.
Op tal van andere plaatsen is de recreatieve
en educatieve waarde van de Bossche stads
muren sterk toegenomen door recente her
stelwerkzaamheden. De oudste vroeg 13e
eeuwse muur rondom de Markt, de 14e
eeuwse wallen en de 16e en 17e eeuwse
uitbreiding vertellen tezamen 800 jaar ves
tingstadgeschiedenis.
*Voor literatuuropgave zie pag. 135
