Aktievoor
Behoud
231
PALTROK-HOUTZAAGMOLEN IN NEDERLANDS OPENLUCHTMUSEUM
BOUWVALLIG
Sinds enige jaren is de houtzaagmolen uit
Numansdorp niet meer toegankelijk voor pu
bliek vanwege zijn bouwvallige toestand.
Restauratie is dringend noodzakelijk. De res
tauratiekosten bedragen echter meer dan een
half miljoen, een bedrag dat het budget van
het Nederlands Openluchtmuseum in Arn
hem ver te boven gaat. De Vereniging
'Vrienden van het Nederlands Openluchtmu
seum riep de Stichting Behoud Paltrokmolen
in het leven die acties tot behoud van deze
molen organiseert en geld inzamelt.
ZELDZAAM MOLENTYPE
De paltrokmolen uit Numansdorp is een
zeldzaam molentype, waarvan er nog maar
vier in Nederland over zijn: twee in Zaan
dam, één bij Haarlem en die uit Numansdorp
in het Nederlands Openluchtmuseum. Ka
rakteristiek voor dit type molen zijn de uitge
bouwde zijkanten aan de molen, noodzake
lijk voor het zagen van hele boomstammen.
Aan deze vorm, maar ook aan de kleur (ge
teerd) dankt de paltrokmolen zijn naam. Een
paltrok was een zwart mannen kledingstuk
met uitstaande slippen, dat in de 14de en
15de eeuw werd gedragen.
Zó oud is de molen uit Numansdorp echter
niet. Hij werd tussen 1681 en 1700 gebouwd
in Dordrecht aan het Papengat en heette toen
het 'Spinnewiel'. De molen wisselde niet
alleen verschillende keren van eigenaar,
maar ook van plaats, hetgeen wel vaker met
molens gebeurde. In 1854 wérd hij verplaatst
naar Numansdorp waar hij 'Mijn Genoegen'
ging heten.
In 1926 werd de molen voor 600,- aange
kocht door het Openluchtmuseum. Hij was
toen zo goed als buiten bedrijf. Voor de
bijbehorende open loods was geen belang
stelling. In onderdelen werd hij naar Arnhem
verscheept en in 1928 was de herbouw
gereed.
In 1946 is' de paltrokmolen grondig hersteld
van de in de oorlog opgelopen beschadigin
gen en overgebracht naar zijn huidige plaats,
die omgeven is door water, de gebruikelijke
situering van een paltrokmolen.
HOUTZAAGMOLENS,
Het zagen van hout door middel van wind
kracht is rond 1600 uitgevonden. Voordien
moest alle hout voor huizen-, wagen- en
scheepsbouw met de hand gezaagd worden.
In de Zaanstreek, evenals Amsterdam en
Dordrecht, een centrum van scheepsbouw,
bevonden zich in 1731 256 paltrokmolens
om aan de grote behoefte aan hout te kunnen
voldoen. Deze molens waren veelal in het
bezit van kapitaalkrachtige houthandelaren
met een timmerbedrijf, soms ook wel onder
verhuurd. De zaagmolens lagen doorgaans
op schiereilandjes aan het water, waarlangs
de boomstammen werden aangevoerd. De
stammen moesten namelijk een tijd in het
water liggen voordat ze werden gezaagd. Op
het molenerf bevond zich ook een aantal
'houttuinen', waarin de natte planken recht
op te drogen werden gezet (1-2 jaar) en er
bevonden zich loodsen voor opslag van ge
droogd hout.
HOUTZAGEN
De werking van de molen is als volgt: Om
zoveel mogelijk wind te vangen wordt de
molen in de goede windrichting gedraaid op
rollen, die zich op de lage cirkelvormige
onderbouw bevinden. De wieken worden
door de wind in gang gezet en de ronddraai
ende beweging wordt via een krukas omge
zet in een op en neer gaande beweging van
de zaagramen. Daarin zijn zagen geplaatst
waarmee bomen tot planken gezaagd wor
den. Door de onderlinge afstand van de za
gen te veranderen worden de planken dunner
of dikker.
Het zagen gebeurde veelal in herfst, winter
en voorjaar, wanneer het veel waaide. Er
werd maar één stam tegelijk gezaagd, het
geen ongeveer een uur duurde. Het zagen
kon de molenaar alleen af. Zijn helpers ver
richtten slechts sjouwwerk. Zo was het ten
minste rond 1900 in Numansdorp. Bij veel
wind werd er 's nachts doorgezaagd. In de
zomer was er tijd voor onderhoudswerk
zaamheden, die de molenaar meestal zelf
verrichtte.
Het is de bedoeling van de Stichting Behoud
Paltrokmolen zo snel mogelijk met de restau
ratie te beginnen, waardoor de molen weer
zal kunnen draaien en zagen.
U kunt daartoe bijdragen door een bedrag
over te maken op girorekening 5437329 ten
name van deze Stichting te Arnhem.
Bovenstaande gegevens zijn gebaseerd op
een onderzoek dat drs L. A. van Prooije op
verzoek van het Nederlands Openluchtmu
seum verrichtte naar de geschiedenis van de
houtzagerij met windkracht in Nederland.
Aanleiding daartoe was de noodzaak om
over (meer) historische gegevens te beschik
ken voor een grondige restauratie van de
paltrokmolen uit Numansdorp. De volledige
gegevens van dit belangwekkende onderzoek
zullen nog worden gepubliceerd.
