Vier eeuwen Bourtange
In april van dit jaar is het exact vierhon
derd jaar geleden, dat het bestek werd
uitgezet voor de schans Bourtange. De
schans met vijf bastions werd pas dertien
jaar later gerealiseerd. In de zeventiende
eeuw werd de vijfhoek uitgebreid, in de
achttiende eeuw kwam de fortresse
Bourtange op het toppunt van haar sterk
te en omvang en de negentiende eeuw
bracht verval en ontmanteling. In de
twintigste eeuw werd de vesting Bour
tange „vanaf de fundamenten" gere
construeerd, nu echter als een boeiend
toeristisch element enerzijds, maar ook
als een niet te verwaarlozen stuk geschie
denis van de noordelijke gewesten ander
zijds.
Vier eeuwen Bourtange bieden een unie
ke gelegenheid de schijnwerpers te rich
ten op de fraaie vesting, die daar vlakbij
de Duitse grens ligt, maar ook en vooral
op Westerwolde, een boeiend stuk Oost-
Groningen, dat door de eeuwen heen als
een eiland in het moeras heeft gelegen en
waarvan de geschiedenis teruggaat tot
ver voor onze jaartelling.
Door een deel van dit Westerwolde liep
in de zestiende eeuw een 'pas van twee
uur gaans' in de verbindingsweg van het
Duitse Lingen en Westfalen naar de stad
Groningen. In die pas bevond zich een
smalle zandrug (hier 'tange' genaamd),
waar twee karren elkaar konden passe
ren, der boeren tange.
In 1580 besloot Prins Willem van Oranje
op deze 'tange' een schans aan te leggen
om de in Spaanse handen zijnde stad Gro
ningen te bedwingen. Diederik van So-
noy maakte het bestek. Mede door ge
brek aan financiële middelen duurde het
tot 1593 eer de schans kon worden aange
legd. Toen was het graaf Willem Lode-
wijk van Nassau, stadhouder van Fries
land en de Groninger Ommelanden, dié
de schans met vijf bastions liet bouwen
naar het oude bestek van Sonoy. Gronin
gen was nog steeds in Spaanse handen en
met het gereedkomen van de schans was
Groningens enige uitvalsweg afgesloten.
Nog aan het einde van de maand, waarin
de vesting Bourtange gereed was geko
men, verscheen een leger uit de stad,
onder bevelvoering van Francisco Ver-
dugo, voor Bourtange. Maar het bleek
een onbegonnen werk te zijn in het om
liggende moeras loopgraven en schansen
te bouwen teneinde de schans aan te val
len. Onverrichterzake keerden Verdugo
en zijn leger terug naar Groningen. Om
dat Bourtange hierdoor zijn nut had be
wezen werd de vijfhoek in de loop der
jaren uitgebreid met twee ravelijnen en
een kroonwerk, die in 1607 gereed wa
ren. Vervolgens bleef het een halve eeuw
rustig in Bourtange, zo rustig dat de ver
dedigingswerken niet voldoende werden
onderhouden en de bezetting tenslotte uit
zo'n vijftig man bestond.
Maar in 1665 dreigde de krijgszuchtige
bisschop van Munster met een inval in
het Westerwoldse. In grote haast werd de
vesting hersteld, het garnizoen versterkt
en het omliggende land geïnundeerd.
Voor de extra manschappen werden offi-
ciersverblijven en 'baracquen' voor de
soldaten bijgebouwd. Van deze periode
dateren het vijfkantige marktplein, het
radiale stratenpatroon en vrijwel zeker de
veertien pleinlinden, die er nu nog staan.
Al deze moeite was niet voor niets. Het
bisschoppelijk leger viel Westerwolde
binnen, veroverde, verloor en heroverde
een aantal schansen en versterkingen in
Westerwolde, maar het als een eiland in
het gevaarlijke moeras gelegen Bourtan
ge hield stand. De bisschop trok zich
terug.
Maar een paar jaar later, in het rampjaar
1672, toen ons land in oorlog was met
Engeland, Frankrijk, Munster en Keu
len, kwam de Munsterse bisschop terug
in het Noorden, waar hij tenslotte inmid
dels al aardig thuis was. In Overijssel,
Drenthe en Groningen veroverde hij
zonder veel moeite 28 schansen en ste
den. Dat ook Coevorden zich op 11 juli
moest overgeven was voor het noorden
een geduchte tegenvaller. Bisschop
Christoph Bernhard van Galen, kenne
lijk wat overmoedig door het succes, liet
op diezelfde elfde juli ook Bourtange
opeisen. Het garnizoen van deze vesting
bestond op dat moment uit twee com
pagnieën onder bevel van Johann Prott
en deze bevelhebber was vast van plan
zijn vesting tot het bittere einde te verde
digen. De bisschop trachtte Prott om te
kopen met een belangrijk adellijk Duits
stift of 200.000 guldens. Prott liet echter
weten, dat hij evenveel kogels voor de
bisschop in voorraad had. Zover kwam
het echter niet, want ook het bisschoppe
lijk leger durfde Bourtange niet aan te
vallen. Wel werd de vesting geblok
keerd. De bisschoppelijke troepen trok
ken zich vervolgens goeddeels samen
voor de stad Groningen, waar over en
weer hevig werd gevochten. Maar ook
daar leed Munster een nederlaag en eind
augustus trokken de Duitsers zich uit het
Noorden terug.
Het is opmerkelijk, dat de geschiedenis
van Bourtange een aantal absolute hoog
tepunten te zien geeft afgewisseld met
periodes van verwaarlozing en verval.
Nadat de Munsterse troepen in 1672 let
terlijk en figuurlijk het veld hadden ge
ruimd zakte de verdediging van Bour
tange in de oude verwaarlozing terug en
in 1681 bleek ook het moeras te zijn uit
gedroogd, doordat de leidijken, die het