Nieuweschans 350 jaar
Op 4 mei 1628 verleenden de Staten-Generaal, op voordracht van stadhouder Ernst
Casimir, machtiging tot aanleg van een nieuwe schans in Oost-Groningen. Dat was
nodig geworden, omdat de Oude of Bellingwolder Schans zijn kracht en sterkte had
verloren. Oude Schans, eertijds liggend aan de boorden van de Dollard, werd, door
nieuwe polders land, dat heroverd was op de zee, langzaam maar zeker een schans
geworden met een brede en onbeveiligde kleistrook achter zich. En juist de schansen in
het oosten en noorden van ons land dankten hun nut en hun sterkte aan het feit, dat ze
óf aan het water óf in een onbegaanbaar moeras lagen.
Oudeschans moest dus vervangen worden
dooreen betere verdedigingsplaats en daar
voor koos men een terrein, iets ten noorden
van Oudeschans, de Lange Akkeren bij
Bonderzijl. Voordelen van deze plaats wa
ren de gunstige ligging aan open water, zo
dat aan- en afvoer per schip mogelijk zou
zijn, de strategische ligging bij het kanaal
van Bellingwolde en de mogelijkheid van
de bouw van een sluis. En dat laatste was
met name belangrijk, omdat daardoor bij
nadering van de vijand, het hele omrin
gende gebied van de schans kon worden
geïnundeerd.
Het bestuur van de stad Groningen, dat
grote belangen in dit gebied had en dat er
wel voor had gezorgd op tijd een vinger in
de pap te krijgen, gaf de naam aan de
nieuweschans. Op 18 juni 1628 ging er een
missive van de stad uit met de mededeling
van het besluit:
,,In delieberatie genomen zijnde hoe de
Schantze op de Lange Ackers, nu gelegt
wordende, genoempt zall worden.
Is verstaen dat men dezelve noemen zall
Houwinga Ham"
Maar die naam is een papieren naam geble
ven. De schans werd Langakkerschans ge
noemd en ter onderscheiding van de oude,
oftewel Bellingwolderschans ook wel aan
geduid als de Nieuwe Schans. Om de ver
warring compleet te maken, sprak men ten
slotte van de Nieuwe of de Langakker
schans.
De plannen voor de schans werden in 1628
gemaakt en in augustus van datzelfde jaar
kwam de schans gereed.
Nu maakt het plaatsje Nieuweschans zich
op om het 350-jarig bestaan te gaan vie
ren.Niet meer als vesting, hoewel er veel is
in het dorp, dat aan de oude vesting herin
nert. Het stratenplan bijvoorbeeld is nog
vrijwel geheel intact. De voormalige
hoofdwacht staat er nog en een aantal hui
zen, al dan niet gerestaureerd, zorgt vooral
aan de Voorstraat vooreen stijlvolle, geslo
ten bebouwing. Ook de oude kerk uit 1751
96
Voorstraat 6 in Nieuweschans na de restau
ratie. In dit pand was voorheen een kruide
nierswinkel gevestigd.
vormt een boeiende herinnering aan de ves
tiging van een garnizoen in de nieuwe
schans.
Synagoge als begin
tien jaar geleden kocht het gemeentebestuur
van Nieuweschans de in verval geraakte sy
nagoge, daterend uit de 18e eeuw. Voor de
restauratie van dit gebouw werd de Rijks
dienst voor de Monumentenzorg ingescha
keld.
„Bij die gesprekken met de Rijksdienst
bleek, dat men daar zeer geinteresseerd was
in de oude kern van het dorp. Het straten
plan uit de beginjaren van de schans - stra
ten uit het centrum naar de verschillende
bastions - was nog intact en het dorp telde
een aantal monumentale of beeldondersteu
nende panden. Het oudste pand, de voorma
lige Hoofdwacht aan de Voorstraat bij voor
beeld, dateert uit 1628. In 1971nèt voordat
ik hier kwam, werden restauratieplannen
gemaakt voor de panden Voorstraat 6 en
Voorstraat 20. En tezelfdertijd werden de
eerste schreden gezet op het pad naar de
aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht!"
aldus burgemeester T. J. Koek van Nieuw-
schans.
Eigen identiteit
De beschikking tot aanwijzing van een be
schermd dorpsgezicht voor Nieuweschans
kwam af op 22 augustus 1974. Belangrijke
overwegingen bij die aanwijzing waren on
der meer:
„De beide Kanonnierstraatjes vertegen
woordigen door de klinkerbestrating en de
bebouwing, waaruit de langgerekte vorm
van de barakken van de manschappen her
kenbaar is, nog duidelijk een stukje ge
schiedenis van de vesting Nieuweschans.
De gaaf gebleven oorspronkelijke structuur
en de historische bebouwing, die tezamen
de identiteit van Nieuwe Schans bepalen,
rechtvaardigen een aanwijzing op grond van
artikel 20 van de Monumentenwet van het
gebied, dat bestaat uit de historische kem en
enkele beeldbepalende 19e eeuwse elemen
ten. In het te maken bestemmingsplan ex
artikel 37 lid 5 van de Wet op de Ruimtelijke
Ordening, dat uit deze aanwijzing voort
vloeit, zal tot uiting moeten komen, zonder
dat er sprake van bevriezing is, dat de histo
risch bepaalde vormen van aanleg en be
bouwing bewaard blijven. Voor iedere wij
ziging in het beeld dient op zorgvuldige
wijze overwogen te worden of plaats, mate
riaal, vorm en afmetingen zodanig gekozen
zijn, dat het inpassen in de bestaande situ
atie optimaal geschiedt."
Vergelijkingen
Boeiend is het te bezien hoe twee dicht bij
elkaar gelegen schansen, als bij voorbeeld
die van Bourtange en die van Nieuweschans
eenzelfde rol hebben gespeeld in de tachtig
jarige oorlog, hoe ze beide vrijwel tegelij
kertijd hun waarde als schans verloren' en
beide werden ontmanteld rond de laatste
eeuwwisseling. Beide bleven grensplaat
sen, beide doorstonden een economische
terugslag, beide leden in de oorlog een ge
voelig verlies, doordat vrijwel alle Joodse
inwoners óf werden gedeporteerd of elders
een nieuw leven begonnen, beide waren
rond 1960grensplaatsjes met herinneringen
aan een groots verleden, een gaaf bewaard