Wat doen we ermee?
Er zijn in ons land vier stichtingen actief
doende kerkgebouwen te behouden, in
Groningen, Friesland, Gelderland en Hol
land. Let wel, dit behoud richt zich niet op
de kerken als zodanig, maar op de kerkge
bouwen. De vier stichtingen zijn nog maar
betrekkelijk kort werkzaam; die in Gronin
gen (de oudste) sinds 1969. Alle vier zijn ze
eigenaresse van een aantal kerkgebouwen;
'Friesland heeft er 16, Groningen 21, Gel
derland nog maar een enkel, doch over een
aantal kerken is men in onderhandeling.
Voor zover onze opgave strekt heeft Hol
land nog geen kerkgebouwen in eigendom.
Naar schatting telt ons land zo'n 3800 ker
ken, waarvan 2237 gebouwen beschermd
zijn en 437 gedeeltelijk beschermd.
Ongeveer 160 kerkgebouwen hebben
tegenwoordig een andere dan een kerkelijke
functie. Opvallend groot is het aantal van
dergelijke kerkgebouwen in Amsterdam;
welgeteld zestien en daarbij zijn dan nog
niet begrepen de synagoge-gebouwen. Die
hebben trouwens in ons land een ander ver
haal te vertellen, zoals we aanstonds zullen
zien. Met acht kerkgebouwen die niet meer
als zodanig fungeren neemt Maastricht een
„goede" tweede plaats in de lange, trieste
lijst. 's-Hertogenbosch met vijf springt er
eveneens uit.
Het totale aantal kerken, dat in feite aan de
godsdienst is onttrokken is overigens veel
groter, maar een aantal, zoals kloosterka
pellen, schuilkerken e.d. zijn niet in onze
lijst opgenomen.
Merkwaardig is, dat het aantal kerkgebou
wen, dat na 1940 werd gesloopt, betrekke
lijk klein is. Overigens spant ook hier Am
sterdam de kroon met vijf gesloopte kerk
gebouwen.
Nieuwe bestemming
Architect Kramer heeft in zijn artikel in Plan
aandacht geschonken aan de vraag, welke
bestemming er aan een leeggekomen kerk
gebouw dient te worden gegeven. Duidelijk
wees hij bepaalde bestemmingen af. Som
mige nieuwe bestemmingen geven intussen
de indruk, dat de oorspronkelijke eigenaren
- de kerkbesturen - zich niet 'altijd veel
aantrokken van de nieuwe bestemming,
zoals in Bunnik waar een r.k. kerk garage
werd, of in Geulle waar in een r.k. kerk een
ijzerverwerkend bedrijf werd gevestigd. De
Petruskerk in Leiden werd deels brand
weerkazerne! In Schipluiden werd een ge-
ref. kerk garage en een r.k. kerk een opslag-
48
plaats voor papier. In Woudsend werd de
geref. kerk een horecabedrijf.
Toegegeven moet worden, dat vele gebou
wen, die oorspronkelijk als kerk dienden,
na gesloten te zijn, wel een zinvolle be
stemming hebben gekregen, vooral in het
culturele vlak, bijv. als concert- of muziek-
ruimte, als bibliotheek, archief en mu
seum. Verder dienen verscheidene van de
afgedankte kerken doeleinden in het sociale
vlak.
Al is er dan veel verdwenen of heeft menig
kerkgebouw een andere functie gekregen,
de hiervoor genoemde stichtingen doen bij
zonder nuttig werk om - bij leegloop - ker
ken als (monumentaal) gebouw te behou
den. Het is echter lang niet altijd gemakke
lijk er een goede bestemming voor te vin
den. Terzijde dienen we overigens öok mel
ding te maken van het bijzonder nuttige
werk van de Monumentenwacht, thans
vrijwel over ons gehele land gespreid.
Synagogen
We schreven het hiervoor: de synagogen
hebben een ander verhaal te vertellen. Er
behoeft hier nauwelijks aan te worden her
innerd, dat gedurende de Tweede Wereld
oorlog het overgrote deel van het Joodse
bevolkingsdeel is „afgevoerd" en niet is
weergekeerd. Vooral in de provincie heeft
dit drama zo grote gaten geslagen, dat er van
enig kerkelijk leven in provincie-plaatsen,
waarvóór 1940 een bloeiend joods religieus
leven was, geen sprake meer is. De synago
gen, voor zover niet tijdens de oorlog ver
nield, zijn lege hulzen geworden en hebben
deels een nieuwe bestemming gekregen. In
enkele gevallen wisselde de Joodse ere
dienst vooreen christelijke; in andere geval
len kregen die synagoge-gebouwen een cul
turele bestemming. In één geval, nl. in Den
Haag kreeg de moderne synagoge in het
Bezuidenhoutkwartier (vlak vóór de oorlog
in gebruik genomen en wonderlijk genoeg
bij het beruchte bombardement in het voor
jaar van 1945 van deze stadswijk gespaard
gebleven! - de bestemming als bioscoop.
Binnen de Haagse joodse gemeenschap
deed zich nog een merkwaardig feit voor.
De meer dan 150 jaar oude synagoge in de
Wagenstraat werd in 1976 verlaten en de
Goede Vrijdagkerk aan de Bezuidenhout-
seweg (na de oorlog gebouwd!) dient nu als
synagoge. Den Haag zorgde voor nog een
derde ontwikkeling: de voormalige Portu
gese synagoge aan de Princessegracht (een
juweel uit de 17e eeuw en beschermd mo
nument) werd in gebruik genomen door de
Lib. Joodse gemeente na een piëteitvolle
restauratie.
Met het synagoge-complex aan het Jonas
Daniël Meyerplein en de Nieuwe Amstel-
straat in Amsterdam (twee grote synagogen
uit 1670-'71 en 1750-'52, twee kleine uit
1686 en 1777-'78) is wat de toekomstplan
nen betreft, lang gesold. De toestand van de
gebouwen is er daardoor niet beter op ge
worden. Geleidelijk is men echter gaan res
taureren en zo kon er enige tijd geleden al
eens een tentoonstelling worden gehouden.
Een plan om er oefenruimte voor de Toneel
school van te maken, ging niet door om
begrijpelijke bezwaren van Joodse zijde.
Tenslotte kwam er een uitstekend plan voor
de dag. Het uit historisch en architectonisch
waardevolle complex krijgt het Joods Histo
risch Museum, thans in het Waaggebouw
op de Nieuwmarkt, te herbergen. Met J. F.
van Agt zijn we het volkomen eens, dat dit
een zinvolle bestemming is.
Een inventaris leert hoe de vernietiging van
het overgrote deel van de Joodse bevolking
van ons land, ertoe heeft geleid, dat een
aanzienlijk aantal synagogen een andere be
stemming heeft gekregen, veelal na restau
ratie met aanpassing aan de nieuwe functie.
Van Agt noemt er totaal 47, gelegen in alle
delen van het land, zowel in Appingedam
als in Borculo, Eysden, Middelburg, Lo-
chem en Zierikzee.
De nieuwe bestemmingen, die deze oude
synagogen hebben gekregen, is in vele ge
vallen nog triester dan die van door de chris
telijke eredienst verlaten kerkgebouwen.
Maar: Bourtange's synagoge kreeg een mu
seale bestemming, die van Schoonhoven
werd Edelambachtshuis, in Nieuwe Schans
werd de synagoge aula van een begrafenis
onderneming, maar in Breda werd de ere
dienst verwisseld voor èen dependance van
een chocoladefabriek. Verscheidene syna
gogen zijn tot pakhuis gedegradeerd. Overi
gens moet worden toegegeven, dat men bij
de inrichting voor de nieuwe bestemming
vaak bijzonder piëteitvol tewerk is gegaan.
Dat geldt bijv. voor Delft, waarde synagoge
nu voor muziekuitvoeringen dienst doet.
v.d.W.
