Remonstrantse kerken
Het kerkenbezit van de Remonstrantse Broeder
schap kan in vier chronologisch op elkaar volgende
groepen verdeeld worden.
Daar is eerst de Utrechtse Geertekerk, die weliswaar
verreweg het oudste van de huidige remonstrantse
kerkgebouwen is, doch in dit kader eigenlijk niet
past. De geschiedenis is in Heemschutkring bekend:
de nog slechts op de slopers wachtende ruïne van
de middeleeuwse parochiekerk van St Gertrudis
werd na veel moeilijkheden in 1954 door de remon
strantse gemeente van de Nederlands Hervormden
overgenomen en is daarna met medewerking van
velen in de oude luister hersteld. De kerk met zijn
spitse toren vormt weer een sieraad voor het stads
deel waarvan de bij het begin van de restauratie
reeds in het vooruitzicht gestelde sanering nog op
zich laat wachten. Door aantasting van de Catha-
rijnesingel zou een groot deel van de door het her
stel van de kerk behaalde winst weer verloren gaan.
Deze kerk met zijn lange geschiedenis, die tot in
deze eeuw de traditionele doopkerk van hervormd
Utrecht was, is als remonstrantse kerk echter een
van de jongsten. Hij wordt gevolgd door de wel
echt-remonstrantse schuilkerken, waarvan alleen de
Alkmaarse nog over is. Voor deze Alkmaarse kerk
wordt in het volgende nog de speciale aandacht ge
vraagd. Toen de remonstrants gezinden in 1619 uit
de toen heersende gereformeerde kerk waren' gezet
en de Remonstrantse Broederschap zich vormde,
moesten de gemeenten voor hun samenkomstèn ge
bruik maken van huizen en schuren als schuilplaat
sen, die langzamerhand tot schuilkerken werden.
Van deze schuilkerken hebben er vele bestaan op
het Zuidhollandse platteland en in de steden, waar
de remonstranten hun grootste aanhang vonden.
Behalve te Alkmaar zijn deze kerkjes verdwenen,
hoewel verschillende huidige kerken, daterend uit
de 2e helft van de 19e eeuw, nog staan op dezelfde
terreinen (b.v. Den Haag, Leiden, Gouda)Deze
kerken zijn dan nog van de straat af niet onmid
dellijk als kerk herkenbaar en herinneren daardoor
aan de vroegere toestand. Amsterdam had tot voor
kort nog zijn oude schuilkerk aan de Keizersgracht
niet ver van de Westerkerk, doch deze is enige jaren
geleden verlaten, omdat hij niet meer verantwoord
te exploiteren was. Deze zgn. oude remonstrantse
kerk, in tegenstelling tot de nieuwe aan de Herman
Gorterstraat in Zuid, was in 1630 ingericht naar
het voorbeeld vaen de protestantse kerk van Charen-
ton in Frankrijk, waar de remonstrantse voorman
nen Episcopius en Wtenbogaerd in ballingschap
vertoefden. De inwijding is door Vondel bezongen.
In Utrecht is de schuilkerk aan de Lange Rietsteeg
in 1808 verkocht aan koning Lodewijk Napoleon,
die het als kapel aan zijn paleis wilde trekken. Deze
oude kerkruimte maakt thans deel uit van het com
plex van de universiteitsbibliotheek. Ook in de
Rietsteeg kan men nog wel zien dat het eens een
kerk geweest is. Na de verkoop kregen de Utrechtse
remonstranten van de koning de zgn. loterijzaal
aan de Kromme Nieuwe Gracht, de vroegere kapel
van het Hieronymusklooster. De Geertekerk is dus
reeds het tweede voorreformatorische kerkgebouw
van de remonstranten in Utrecht. Later in de eeuw
is de kloosterkapel geheel verbouwd tot de kerk
met zijn typische toren die hoog boven de gracht uit
steekt. (Tegenwoordig kerk van de Apostolische ge
meente.)
De 17e eeuw was de tijd dat de Broederschap zich
vormde en zich als geloofsgemeenschap stabiliseerde
en waarin dus de kerkgebouwen ontstonden, zij het
als schuilkerken. Met het afnemen van de open
lijke tegenstellingen in het kerkelijke leven werden
de remonstrantse kerkgebouwen langzamerhand
normale kerken. Regelmatig is sprake van vergro
ting en uitbreiding ervan, doch nieuwbouw op een
geheel andere plaats vinden we niet. De 18e en het
begin van de 19e eeuw vormen geen bloeiperiode
in de geschiedenis van de Remonstrantse Broeder
schap en er is dan ook geen kerkbouwactiviteit te
vermelden. Het enige 18e eeuwse kerkgebouw dat
de remonstranten thans bezitten is een oorspronke
lijk patriciërshuis, het zgn. Foreestenhuis op het
Grote Oost te Hoorn. Dit fraaie pand, dat tevoren
reeds als Lutherse kerk in gebruik was, is in 1815
door de remonstrantse gemeente gekocht nadat de
vervallen schuilkerk aan de Ramen (waar nu de
Arminiaanse slop is; ook het behoud van karakte
ristieke straatnamen is heemschutwerk) was ver
kocht.
In de tweede helft van de vorige eeuw komt er een
kentering ten goede door de beweging binnen de
Nederlands Hervormde kerk. Voor de remonstran
ten betekent dit een grote groei van bestaande ge
meenten en vestiging van nieuwe gemeenten, ook
47
Interieur Remonstrantse Kerk aan het Fnidsen, Alkmaar,
(foto Mevr. Monod de Froidevillej
