een grooter, hoog gothisch koor vervangendaarna
werden de zijschepen verbreed en verhoogd en
nieuwe torens gebouwd, langzamerhand door tien
tallen, ja vaak honderden jaren heen. Na het
kleine raadhuis volgt het groote raad- of stadhuis.
De stad wordt volbouwd men kan wel zeggen
binnen de omwalling volgebouwd. Zoo ook weer
door de eeuwen heen. Maar omstreeks 1870, als
de wallen hun beteekenis voor de verdediging
hebben verloren, worden deze in de meeste steden
geslecht. Bolwerken de naam herinnert in
sommige steden nog aan de oude verdedigings
werken worden tot plantsoenende stad breidt
zich uit buiten de vroegere wallen; zij wordt ge
meente. Maar het regelmatige grondplan, dat door
de wallen en het omsluitende water der grachten
werd bepaald, gaat verloren. In het wilde worden
om de oude bebouwde kom nieuwe straten ge
bouwd. Maar ook in de binnenstad werd overal
noodeloos veel verbouwd of afgebroken, waar
nieuwe, lang niet altijd mooie bouwsels verrezen
en nog verrijzen. Al te veel is er op deze wijze
in den lande vernield. Dit neemt niet weg dat het
toch altijd nog van belang is in de oude kern der
steden rond te wandelen en uit de overgebleven
bouwwerken, geholpen door oude plattegronden
en prenten, zich een beeld te vormen van hoe
het er eenmaal was, en de beteekenis te begrijpen
van de aldus gegroeide stad, en voor ons in het
bijzonder van de bouwwerken zelf, die veelal
9
